Zarów­no stu­den­ci filo­lo­gii pol­skiej, jak i ósmo­kla­si­ści, muszą nauczyć się odróż­niać typy for­man­tów i zrost­ków. Śpie­szę z pomocą!

FORMANTY AFIKSALNE

  • Zro­stek = for­mant = afiks – to okre­śle­nie tego same­go i ozna­cza coś docze­pio­ne­go do rdze­nia wyra­zu (czy­li do pod­sta­wy słowotwórczej).
  • Dery­wa­cje z taki­mi for­man­ta­mi nazy­wa się afiksalnymi.
  • Wszyst­kie zrost­ki słu­żą do two­rze­nia wyra­zów pochodnych.
  • Ze wzglę­du na miej­sce usy­tu­owa­nia wobec rdze­nia wyzna­cza się w języ­ku pol­skim nastę­pu­ją­ce formanty: 
    • pre­fiks – przed­ro­stek – czy­li docze­pio­ny przed rdze­niem np. a-spo­łecz­ny;
    • infiks - międzyrostek/wrostek – mię­dzy rdze­nia­mi, zwy­kle przy zło­że­niach np. nerw-o-ból;
    • sufiks – przy­ro­stek – czy­li docze­pio­ny po rdze­niu i ma wła­ści­wo­ści sło­wo­twór­cze, np. odlud-ek;
    • post­fiks – jak sufiks, ale ma też wła­ści­wo­ści flek­syj­ne, a nie tyl­ko sło­wo­tów­cze, np. rzu­cić-się;
      • są jesz­cze: inter­fik­sy/wrostki /śródrostki ; cyr­kum­fik­sy/okołorostki – jed­nak nimi nie zaprzą­taj sobie gło­wy, bo albo ich nie ma w języ­ku pol­skim, albo nie będziesz o nie pytany.

A teraz wie­dza potrzeb­na już tyl­ko stu­den­tom. Pozo­sta­łe typy for­man­tów to:

FORMANTY PARADYGMATYCZNE 

  • Zmie­nia się wzo­rzec odmia­ny, ale nie jest to sufiks, czy­li mamy inną część mowy wzglę­dem pod­sta­wy sło­wo­twór­czej, np. kobiec-y;
  • Nadal bez sufik­sów, ale z wyra­żeń przy­im­ko­wych np. przed­wio­śnie, bez­sens-Ø.

FORMANTY ALTERNACYJNE

  • Nie zmia­nia się wzo­rzec odmia­ny, nie ma sufik­su, a zacho­dzą jakieś wymia­ny gło­sko­we (obocz­no­ści), np. ława:ławka; Zofia:Zosia.

FORMANTY PROZODYCZNE

  • Nie ma afik­sów ani alter­na­cji, a poja­wia się zmia­na akcen­tu np. wia­ry­god­ny, dobra­noc.

Mam nadzie­ję, że wytłu­ma­cze­nie jest zro­zu­mia­łe i pro­ste – jeśli nie, pro­szę o pytania 🙂

W skró­cie (dla ósmoklasistów): 

Musicie pamiętać, że jeśli dodajemy formant przed tematem słowotwórczym, to jest to przedrostek (prefiks); jeśli po temacie słowotwórczym — to jest to przyrostek (sufiks), jeśli nic nie dodajemy, to jest to formant zerowy, ale mamy jeszcze w środku wyrazów wrostek (tzw. interfiks).
Wrostek – cząstka, którą wstawiamy między dwa tematy słowotwórcze (to najczęściej „o”, rzadziej „y” lub „i”). Takie wyrazy z wrostkiem nazywają się złożeniami, bez niego — zrostami. 

miodopłynny — złożenie
Białystok — zrost
Zielona Góra — zestawienie