Śmierć pułkownika – Adam Mickiewicz

W poema­cie „Śmierć Puł­kow­ni­ka” akcja odby­wa się przed cha­tą leśni­cze­go na Litwie. W pusz­czy znaj­du­je się wie­lu żoł­nie­rzy, któ­rzy byli daw­niej pod­wład­ny­mi Tade­usza Kościusz­ki. Przed drzwia­mi stoi ochro­na; wokół cha­ty gro­ma­dzi się wie­lu pro­stych ludzi, z któ­rych mnó­stwo pła­cze, ponie­waż w cha­cie umie­ra wspa­nia­ły czło­wiek – puł­kow­nik. Porów­nu­je się go do wodza Ste­fa­na Czar­niec­kie­go, któ­ry odpie­rał potop szwedz­ki. Umie­ra­ją­cy każe osio­dłać konia, chce, by przy­pro­wa­dzo­no go do nie­go, do łoża śmier­ci, aby mógł się z nim poże­gnać; pro­si tak­że o przy­nie­sie­nie mun­du­ru strze­lec­kie­go, kor­de­la­su – duże­go noża myśliw­skie­go, przy­po­mi­na­ją­ce­go sza­blę, oraz dwu­rur­ki – bro­ni palnej.
Następ­ne­go ran­ka żoł­nie­rzy już tu nie ma, ponie­waż w oko­li­cy poja­wi­li się Moska­le, za to w cha­cie, na łożu – niczym rycerz – leży mar­twy puł­kow­nik ze swo­imi atry­bu­ta­mi. Ten wódz ma męską odzież, ale dziew­czę­ce rysy; to Litwin­ka, nazwa­na przez pod­miot lirycz­ny dzie­wi­cą-boha­ter­ką. Jest nią Emi­lia Pla­ter. Mic­kie­wicz uka­zu­je ją jako boha­ter­kę, któ­ra poświę­ci­ła życie dla ojczyzny.
Emi­lia Pla­ter (1806 – 1831) to postać histo­rycz­na; gdy wybu­chło powsta­nie listo­pa­do­we, wraz z przy­ja­ciół­ką, Marią Pró­szyń­ską, obcię­ła wło­sy na krót­ko, przy­wdzia­ła męski strój i uzbro­iła się w pisto­le­ty. Następ­nie zebra­ła kil­ku­set­oso­bo­wy oddział, zło­żo­ny z kawa­le­rzy­stów, strzel­ców i chłop­skich kosy­nie­rów. Mimo szwan­ku­ją­ce­go zdro­wia uczest­ni­czy­ła w kil­ku­na­stu mniej­szych i więk­szych star­ciach z woj­ska­mi rosyj­ski­mi. Za swo­je zasłu­gi otrzy­ma­ła hono­ro­wy sto­pień kapi­ta­na. Gdy gene­rał Chła­pow­ski pod­jął decy­zję o rezy­gna­cji z dal­szych walk, o zło­że­niu bro­ni i wyco­fa­niu się za pru­ską gra­ni­cę, roz­cza­ro­wa­na Emi­lia posta­no­wi­ła wraz z garst­ką żoł­nie­rzy prze­drzeć się do War­sza­wy. Trud­ne warun­ki odbi­ły się jed­nak poważ­nie na jej zdro­wiu. Cho­ra i wyczer­pa­na zna­la­zła schro­nie­nie w Justia­no­wie na Litwie, w dwo­rze rodzi­ny Abła­mo­wi­czów. Tam dotar­ły do niej infor­ma­cje o upad­ku powsta­nia. Mimo opie­ki leka­rzy Emi­lia nie wró­ci­ła do zdro­wia. Zmar­ła z powo­du wyczer­pa­nia orga­ni­zmu, mając zale­d­wie 25 lat.
Utwór został napi­sa­ny w 1832 roku, tuż po upad­ku powsta­nia listo­pa­do­we­go. Wiersz Mic­kie­wi­cza jest hoł­dem dla Emi­lii Pla­ter i wszyst­kich kobiet, któ­re wal­czy­ły o nie­pod­le­głość Pol­ski. Jest to rów­nież utwór o śmier­ci i god­nym umie­ra­niu, mamy tu zatem do czy­nie­nia z moty­wem ars bene moriendi.