Sprawdzian gramatyczny – części mowy

Jeśli chcesz sprawdzić i utrwalić swoją wiedzę na temat gramatyki języka polskiego, jesteś we właściwym miejscu. W tym wpisie nie tylko poznasz najważniejsze zasady dotyczące części mowy, lecz także dowiesz się, jak rozwiązać konkretne zadania i odpowiedzieć na pytania związane z:

  • rozróżnianiem odmiennych i nieodmiennych części mowy,

  • podziałem zaimków i liczebników,

  • formami czasownika (strony, tryby, aspekty),

  • spójnikami współrzędnymi,

  • stopniowaniem przymiotników,

  • wskazywaniem przyimków i zaimków w zdaniu,

  • określaniem form gramatycznych rzeczowników i czasowników,

  • tworzeniem różnych rodzajów imiesłowów.

Najpierw spróbuj rozwiązać każde polecenie samodzielnie. Dzięki temu sprawdzisz, co już potrafisz i jakie obszary gramatyki wymagają jeszcze powtórki. Dopiero później spójrz na podane niżej odpowiedzi, by przekonać się, czy wszystko wykonałeś poprawnie. Powodzenia!

Polecenia:

  • Wymień odmienne i nieodmienne części mowy, napisz pytania do nich i przy odmiennych  napisz, przez co się odmieniają.

  • Jak dzielimy zaimki, podaj po jednym przykładzie. (rzeczowne, przymiotne, liczebne,
     przysłowne)

  • Jak dzielimy liczebniki, podaj po jednym przykładzie. (główne, porządkowe, zbiorowe,  ułamkowe)

  • Jakie strony, tryby, aspekty ma czasownik?

  • Podkreśl spójniki współrzędne (łączne, rozłączne, przeciwstawne, wynikowe).

  • Napisz stopień równy, wyższy i najwyższy przymiotników, następnie nazwij rodzaj
     stopniowania (regularne, nieregularne, opisowe).

  • Podkreśl w tekście przyimki i zaimki.

  • Określ formę rzeczowników i czasowników
     np. Klasa napisała świetnie sprawdzian

  • Utwórz od czasowników odpowiednie imiesłowy i je nazwij (proszę sobie przypomnieć, od jakich czasowników tworzymy określone imiesłowy).


Odpowiedzi:


Wymień odmienne i nieodmienne części mowy, napisz pytania do nich i przy odmiennych napisz, przez co się odmieniają.

 Odmienne części mowy (zmieniają swoją formę):

rzeczownik

pytania: kto? co?

odmienia się przez: przypadki (mianownik, dopełniacz itd.) i liczby (poj./mn.)

mają rodzaje, więc możesz stosować skrótowiec do zapamiętania ich cech: PRL (przypadek, rodzaj, liczba) 

czasownik

pytania: co robi? co się z nim dzieje?

odmienia się przez: osoby (1., 2., 3.), liczby (poj./mn.), czasy (teraźniejszy, przeszły, przyszły), tryby (oznajmujący, rozkazujący, przypuszczający), strony (czynna, bierna) i aspekty (dokonany, niedokonany)

możesz stosować skrótowiec do zapamiętania ich cech: LOT CARS (liczba, osoba, tryb, czas, aspekt, rodzaj, strona)

przymiotnik

pytania: jaki? jaka? jakie? który? czyj?

odmienia się przez: przypadki, liczby, rodzaje (męski, żeński, nijaki)

liczebnik

pytania: ile? który z kolei?

odmienia się przez: przypadki, liczby, często rodzaje (np. dwoje/dwie/dwaj)

zaimek

pytania zależne od rodzaju zaimka (rzeczowny: kto? co?; przymiotny: jaki? itp.)

odmienia się przez: przypadki, liczby i rodzaje (w zależności od tego, co zastępuje)

imiesłów (forma czasownika, np. „śpiewający”, „zjedzony”, „śpiewając”, „zjadłszy”)

imiesłowy przymiotnikowe odmieniają się podobnie jak przymiotniki (przez przypadki, liczby i rodzaje)

Nieodmienne części mowy (nie zmieniają swojej formy):

przysłówek (np. „szybko”, „ładnie”)

przyimek (np. „w”, „na”, „przez”)

spójnik (np. „i”, „lub”, „ale”, „więc”)

partykuła (np. „nie”, „czy”, „że”, „niech”)

wykrzyknik (np. „och!”, „hej!”)


Jak dzielimy zaimki? Podaj po jednym przykładzie.

zaimek rzeczowny – np. „ja”, „ty”, „ktoś”, „nikt”

zaimek przymiotny – np. „mój”, „twój”, „ten”, „który”

zaimek liczebny – np. „ile”, „tyle”, „kilka”

zaimek przysłowny – np. „tutaj”, „tak”, „kiedy”, „dlaczego”


Jak dzielimy liczebniki? Podaj po jednym przykładzie (główne, porządkowe, zbiorowe, ułamkowe).

główne – np. „jeden”, „dwa”, „pięć”

porządkowe – np. „pierwszy”, „drugi”, „piąty”

zbiorowe – np. „dwoje”, „troje”, „czworo”

ułamkowe – np. „jedna druga”, „trzy czwarte”, „pięć ósmych”


Jakie strony, tryby, aspekty ma czasownik?

strony: czynna (np. „Mama piecze ciasto”), bierna (np. „Ciasto jest pieczone przez mamę”)

tryby: oznajmujący (np. „Piszę list”), rozkazujący (np. „Napisz list!”), przypuszczający (np. „Napisałbym list”)

aspekty: niedokonany (np. „czytać” – czynność w toku), dokonany (np. „przeczytać” – czynność ukończona)


Podkreśl spójniki współrzędne (łączne, rozłączne, przeciwstawne, wynikowe).

 Przykładowe zdanie:
 „Chciałbym pójść do kina, ale nie mam czasu, więc zostanę w domu lub poczytam książkę i coś ugotuję”.

spójnik przeciwstawny: ale

spójnik wynikowy: więc

spójnik rozłączny: lub

spójnik łączny: i


Napisz stopień równy, wyższy i najwyższy przymiotników, następnie nazwij rodzaj stopniowania (regularne, nieregularne, opisowe).

„ładny” → „ładniejszy” → „najładniejszy” (stopniowanie regularne)

„dobry” → „lepszy” → „najlepszy” (stopniowanie nieregularne)

„interesujący” → „bardziej interesujący” → „najbardziej interesujący” (stopniowanie opisowe, bo używamy słów „bardziej”, „najbardziej”)


Podkreśl w tekście przyimki i zaimki.

 Przykładowe zdanie:
 „W moim pokoju stoi komputer, na którym często pracuję, a obok niego leży zeszyt”.

przyimki: w, na, obok

zaimek przymiotny: moim

zaimek przymiotny: którym

zaimek rzeczowny: niego


Określ formę rzeczowników i czasowników na przykładzie: „Klasa napisała świetnie sprawdzian”.

„klasa” (PRL)

część mowy: rzeczownik

przypadek: mianownik

rodzaj: żeński

liczba: pojedyncza


„napisała” (LOT CARS)

część mowy: czasownik

liczba: pojedyncza

osoba: trzecia

tryb: oznajmujący (zwany też orzekającym)

czas: przeszły

aspekt: dokonany

rodzaj: żeński (forma „-ała” wskazuje na rodzaj żeński)

strona: czynna


„sprawdzian”

część mowy: rzeczownik

przypadek: biernik („napisała co?” – sprawdzian)

rodzaj: męski

liczba: pojedyncza


Utwórz od czasowników odpowiednie imiesłowy i je nazwij (przypomnij sobie, od jakich czasowników tworzymy określone imiesłowy).

 Weźmy za przykład czasownik „czytać” (niedokonany) i „napisać” (dokonany):

od „czytać” (aspekt niedokonany):

imiesłów przymiotnikowy czynny: „czytający” (np. „czytający uczeń”)

imiesłów przymiotnikowy bierny: „czytany” (np. „czytany tekst”)

imiesłów przysłówkowy współczesny: „czytając” (np. „Czytając książkę, uczę się nowych słów”)

imiesłów przysłówkowy uprzedni: nie tworzy się od aspektu niedokonanego (typowy jest dla czasowników dokonanych)


od „napisać” (aspekt dokonany):

imiesłów przymiotnikowy czynny: „napisawszy” nie występuje jako przymiotnikowy czynny (forma poprawna to imiesłów przysłówkowy uprzedni).

imiesłów przymiotnikowy bierny: „napisany” (np. „napisany list”)

imiesłów przysłówkowy współczesny: od formy dokonanej się nie tworzy (brak ciągłości czynności)

imiesłów przysłówkowy uprzedni: „napisawszy” (np. „Napisawszy list, wyszedł z domu”)


 Weźmy za przykład czasownik „malować” (niedokonany) i „namalować” (dokonany):

„Malować” (niedokonany)

imiesłów przymiotnikowy czynny

„malujący”

przykładowe użycie: „Artysta malujący portret miał wielki talent”.

ten imiesłów wskazuje na podmiot, który wykonuje czynność w trakcie jej trwania.

imiesłów przymiotnikowy bierny

„malowany”

przykładowe użycie: „Obraz malowany od kilku tygodni zaczynał nabierać wyraźnych kształtów”.

ten imiesłów wskazuje, że dana rzecz podlega (lub podlegała) czynności malowania.

imiesłów przysłówkowy współczesny

„malując”

przykładowe użycie: „Malując pejzaże, relaksuję się i zapominam o stresie”.

podkreśla współdziałanie lub współistnienie czynności („co robiąc?”).

imiesłów przysłówkowy uprzedni

w języku polskim najczęściej tworzy się go od czasowników dokonanych, dlatego w przypadku „malować” (niedokonany) taki imiesłów w zasadzie nie występuje we współczesnej polszczyźnie.

„Namalować” (dokonany)

imiesłów przymiotnikowy czynny

w praktyce nie tworzymy go w potocznej polszczyźnie od czasownika dokonanego „namalować”. Formy typu „namalowujący” nie są poprawne w odniesieniu do aspektu dokonanego.

można spotkać archaiczne konstrukcje w dawnych tekstach, lecz we współczesnej polszczyźnie standardem jest brak takiej formy.

imiesłów przymiotnikowy bierny

„namalowany”

przykładowe użycie: „Namalowany obraz trafił na galerię wystawową.”

wskazuje efekt czynności już zakończonej (coś zostało namalowane).

imiesłów przysłówkowy współczesny

od czasownika dokonanego nie tworzymy imiesłowu przysłówkowego współczesnego, ponieważ aspekt dokonany nie opisuje trwającej czynności.

imiesłów przysłówkowy uprzedni

„namalowawszy” (forma rzadka, uznawana za nieco podniosłą lub archaizującą)

przykładowe użycie: „Namalowawszy autoportret, artysta opuścił pracownię.”

taka forma oznacza, że czynność malowania została zakończona przed kolejnym działaniem.