Zarówno studenci filologii polskiej, jak i ósmoklasiści, muszą nauczyć się odróżniać typy formantów i zrostków. Śpieszę z pomocą!

FORMANTY AFIKSALNE

  • Zrostek = formant = afiks – to określenie tego samego i oznacza coś doczepionego do rdzenia wyrazu (czyli do podstawy słowotwórczej).
  • Derywacje z takimi formantami nazywa się afiksalnymi.
  • Wszystkie zrostki służą do tworzenia wyrazów pochodnych.
  • Ze względu na miejsce usytuowania wobec rdzenia wyznacza się w języku polskim następujące formanty:
    • prefiks – przedrostek – czyli doczepiony przed rdzeniem np. a-społeczny;
    • infiks – międzyrostek/wrostek – między rdzeniami, zwykle przy złożeniach np. nerw-o–ból;
    • sufiks – przyrostek – czyli doczepiony po rdzeniu i ma właściwości słowotwórcze, np. odlud-ek;
    • postfiks – jak sufiks, ale ma też właściwości fleksyjne, a nie tylko słowotówcze, np. rzucić-się;
      • są jeszcze: interfiksy/wrostki /śródrostki ; cyrkumfiksy/okołorostki – jednak nimi nie zaprzątaj sobie głowy, bo albo ich nie ma w języku polskim, albo nie będziesz o nie pytany.

A teraz wiedza potrzebna już tylko studentom. Pozostałe typy formantów to:

FORMANTY PARADYGMATYCZNE 

  • Zmienia się wzorzec odmiany, ale nie jest to sufiks, czyli mamy inną część mowy względem podstawy słowotwórczej, np. kobiec-y;
  • Nadal bez sufiksów, ale z wyrażeń przyimkowych np. przedwiośnie, bezsens-Ø.

FORMANTY ALTERNACYJNE

  • Nie zmiania się wzorzec odmiany, nie ma sufiksu, a zachodzą jakieś wymiany głoskowe (oboczności), np. ława:ławka; Zofia:Zosia.

FORMANTY PROZODYCZNE

  • Nie ma afiksów ani alternacji, a pojawia się zmiana akcentu np. wiarygodny, dobranoc.

Mam nadzieję, że wytłumaczenie jest zrozumiałe i proste – jeśli nie, proszę o pytania 🙂

W skrócie (dla ósmoklasistów): 

Musicie pamiętać, że jeśli dodajemy formant przed tematem słowotwórczym, to jest to przedrostek (prefiks); jeśli po temacie słowotwórczym — to jest to przyrostek (sufiks), jeśli nic nie dodajemy, to jest to formant zerowy, ale mamy jeszcze w środku wyrazów wrostek (tzw. interfiks).
Wrostek – cząstka, którą wstawiamy między dwa tematy słowotwórcze (to najczęściej „o”, rzadziej „y” lub „i”). Takie wyrazy z wrostkiem nazywają się złożeniami, bez niego — zrostami. 

miodopłynny — złożenie
Białystok — zrost
Zielona Góra — zestawienie