Jak zachować wolność w państwie totalitarnym? Omów zagadnienie na podstawie powieści Rok 1984 George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Państwa totalitarne dążą do ingerencji w każdy aspekt funkcjonowania jednostki: dokonują prania mózgu za pomocą propagandy, szykanują przeciwników politycznych, wprowadzają atmosferę terroru i podkopują poczucie bezpieczeństwa jednostki. Aparat państwowy stara się odebrać wolność w każdej możliwej sferze życia, dlatego zachowanie pełnej wolności jest praktycznie niemożliwe. Jednostka jest w stanie zachować wolność wyłącznie w wąskim zakresie – jest to wykonalne, choć niekiedy może być to wielce ryzykowne.

Rozwinięcie („Rok 1984”):

Jednym z najważniejszych sposobów na zachowanie wolności w państwie totalitarnym jest odporność na propagandę uprawianą przez władzę. Każdy reżim nie tylko narzuca własną narrację, lecz także próbuje wymusić na obywatelach, aby w nią uwierzyli (a przynajmniej: by sprawiali pozory). Widać to szczególnie mocno na przykładzie świata przedstawionego w powieści George’a Orwella: władza na każdym kroku wtłaczała ludziom do głów, że Wielki Brat się o nich troszczy, wielokrotnie powtarzała hasła: „Wojna to pokój / Wolność to niewola / Ignorancja to siła”, wymagała od członków Partii uczestnictwa w państwowych inicjatywach („Dwie minuty nienawiści”, Liga Antyseksualna, zapisywanie dzieci do Kapusiów), a także kontrolowała na każdym kroku swoich obywateli za pomocą teleekranów. Ten rozwinięty aparat inwigilacji i terroru miał zmuszać do obcowania z propagandą, uwierzenia w nią i niezadawania pytań. Wątpliwości Winstona Smitha dały początek pytaniom o sens narracji prowadzonej przez Partię; wraz z utratą wiary w propagandę mężczyzna zaczął zyskiwać wolność, co nie mogło się spodobać rządzącym, dlatego ostatecznie Smith został aresztowany, poddany torturom i zmuszony do uwierzenia w Wielkiego Brata.

Sposobem na zachowanie wolności może być także bliskość z drugim człowiekiem. Choć wydaje się to prozaiczne, bliska relacja ma olbrzymie znaczenie, daje bowiem poczucie bezpieczeństwa i sprawia, że człowiek ma o co się troszczyć. Nie popada w marazm, nie reaguje obojętnością na to, co się dzieje wokół niego. Nieprzypadkowo rządy Wielkiego Brata w Oceanii dążyły do unicestwienia wszelkich relacji międzyludzkich – jednostka miała jedynie służyć Partii oraz płodzić nowych obywateli. Totalitarny reżim uniemożliwiał nawiązywanie przyjaźni, a nawet uderzał w relacje rodzinne: wszystko po to, aby pozbawić ludzi poczucia bezpieczeństwa. Właśnie z tego powodu działała między innymi organizacja Kapusiów wpajająca dzieciom jedyne słuszne wzorce oraz zachęcająca do donoszenia na swoich rodziców, jeśli wykażą nieprawomyślność. Wiedza o tym, że dzieci mogą szybko stać się wrogami, była powszechna – dlatego Winston współczuł pani Parsons, która już niedługo miała być inwigilowana przez dzieci 24 godziny na dobę.

Z tym wątkiem łączy się także próba zniszczenia seksualności, czyli fundamentu, na którym zbudowane są relacje międzyludzkie. W ramach Ligi Antyseksualnej promowano zbliżenia mające na celu wyłącznie prokreację; władza próbowała pozbawić ludzi wszelkiej przyjemności wynikającej z chwil intymności. Dwie osoby dobrane w celu przedłużania gatunku często nie żywiły żadnych uczuć względem siebie, dzięki czemu nie mogły być dla siebie ostoją. W ten sposób rodzina nie była źródłem siły i jednostką społeczną dającą poczucie bezpieczeństwa, lecz jedynie zbiorowiskiem ludzi służących Partii.

O tym, jaką siłę może człowiekowi dać relacja z drugą osobą, najlepiej świadczy historia Winstona Smitha. Chociaż nie popierał działań Partii, nie mógł dać upustu swoim emocjom aż do momentu poznania Julii. Dopiero dzięki niej miał motywację do działania, był gotów łamać reguły Wielkiego Brata, zdobył pewność siebie – i stanowił zagrożenie dla reżimu. Nawet tak prozaiczna relacja jak z O’Brienem była dla Winstona czymś ważnym, dającym poczucie wspólnotowości w walce z systemem.

Kontekst:

Zachowanie wolności w państwie totalitarnym może wymagać poniesienia gigantycznych kosztów. Świadczy o tym między innymi historia Michaiła Kostylewa, więźnia sowieckiego łagru, którego losy zostały opisane przez Gustawa Herlinga-Grudzińskiego w „Innym świecie”. Mężczyzna po aresztowaniu został poddany „wielkiej przemianie” (praniu mózgu), a następnie zrozumiał, że został oszukany. Czuł pogardę wobec sowieckiego systemu, dlatego po przenosinach do nowej brygady w 1941 r. co trzy dni opalał rękę w ogniu, aby uzyskać zwolnienie z pracy. Poświęcenie wymagało od niego nie lada determinacji, ponieważ powtarzany regularnie zabieg powodował gigantyczny ból. Michaił Kostylew stwierdził wprost, że nigdy nie będzie dla „nich” pracować – wolał cierpieć, niż poddać się obowiązującym regułom. Dzięki temu zachował wolność, ponieważ nie pozwolił, aby propaganda zastąpiła jego własne myśli. Nie pozwolił także, aby sowieccy oficerowie decydowali o jego życiu – kiedy dowiedział się, że miał trafić na Kołymę, popełnił samobójstwo. Oblał się wiadrem wrzątku, zmarł w wielkich męczarniach, ale nie żałował aktu buntu, który pozwolił zachować wolność.

Zakończenie (podsumowanie):

Aby zachować wolność, należy wykazać się sprzeciwem wobec totalitarnej władzy. Można go realizować na wiele sposobów: nie dając się zmanipulować propagandzie, budując relację z drugim człowiekiem dającą poczucie bezpieczeństwa w kraju opartym na terrorze czy nawet działając autodestrukcyjnie, aby tylko wykazać niechęć wobec złych rządów. Każdy z tych sposobów jest wielce ryzykowny (państwa totalitarne nie chcą, aby ich obywatele mieli chociaż namiastkę wolności), ale mimo to wydaje się, że jest to działanie niezbędne – tylko w ten sposób można bowiem uniemożliwić osiągnięcie ostatecznego celu władzy, jakim jest bezgraniczna ingerencja w każdy aspekt życia.