Literacki obraz zdehumanizowanego świata. Omów zagadnienie na podstawie opowiadania Proszę państwa do gazu Tadeusza Borowskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Wartości humanistyczne, czyli działania kierowane troską o szczęście, godność i rozwój człowieka, są jednym z największych wynalazków cywilizacji. W dużej mierze to właśnie one świadczą o człowieczeństwie – pozwalają odróżnić człowieka (istotę wyznającą wyższe wartości) od zwierzęcia (bytu sprowadzającego się wyłącznie do czynności biologicznych). Aby spotkać się z obrazami zdehumanizowanego świata, należy sięgnąć po literaturę faktu odnoszącą się do czasów II wojny światowej lub po fikcję literacką.

Rozwinięcie („Proszę państwa do gazu”):

Jednym z najważniejszych dzieł ukazujących realia zdehumanizowanego świata jest zbiór opowiadań „Pożegnanie z Marią” autorstwa Tadeusza Borowskiego. Przedstawiciel pokolenia Kolumbów wielokrotnie opisywał doświadczenia z pobytu w obozie koncentracyjnym. Zarówno opowiadanie „Proszę państwa do gazu”, jak i inne utwory (np. „Ludzie, które szli”) pozwalały zrozumieć system obowiązujący w nazistowskim obozie Auschwitz. Obraz, który się wyłaniał z opowiadań, przedstawiał świat pozbawiony wszelkich wyższych wartości, sprowadzający ludzi wyłącznie do życiowych czynności i walki o zachowanie życia.

Nazistowskie obozy koncentracyjne zmuszały więźniów do przyjmowania nowej moralności, opartej nie na wierze w godność, lecz na dbałości o własne życie. Nieprzypadkowo w kontekście realiów II wojny światowej mówi się o „odwróconym dekalogu”. To, co wcześniej uchodziło za niegodziwe, nagle stawało się koniecznością i było akceptowane.

Tadeusz Borowski w opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” opisywał między innymi działania Kanady, uprzywilejowanej grupy więźniów, którzy pracowali przy rozładunku transportów. Sposób organizacji obozu koncentracyjnego sprawiał, że więźniowie z Kanady mieli dostęp do wszystkich przedmiotów przywożonych przez „transporty”. Zadaniem uprzywilejowanych było przeglądanie dóbr i oddawanie wszystkich kosztowności nazistom – mogli jednak zachować jedzenie oraz (przy odrobinie sprytu) odzież, alkohol czy papierosy. W rezultacie członkowie Kanady patrzyli na transporty przez pryzmat własnych korzyści, a nie jak na tragedie kilku tysięcy ludzi poddawanych ludobójstwu.

Istotną rolę w zrozumieniu realiów obozu odgrywała także scena opisująca kobietę, która próbowała wyrzec się własnego dziecka. Narrator w beznamiętny, pozbawiony emocji sposób przedstawił sytuację świadczącą o całkowitym zatraceniu istoty człowieczeństwa – porzucenie dziecka przez matkę. Chęć uratowania własnego życia sprawiła, że kobieta bez skrupułów była gotowa poświęcić dziecko, chciała za wszelką cenę uniknąć skierowania do komory gazowej. Podobnie jak inni więźniowie Auschwitz, została zmuszona do wyrzeczenia się człowieczeństwa.

Kontekst:

Realia życia w zdehumanizowanym świecie zostały przedstawione także przez George’a Orwella w antyutopii „Rok 1984”. Podobnie jak w opowiadaniach Borowskiego, mieszkańcy Oceanii żyli w ciągłym strachu przed śmiercią i represjami. Rządy Wielkiego Brata dążyły do całkowitego podporządkowania jednostek woli Partii, a obywatele byli pozbawieni podstawowego poczucia bezpieczeństwa (nawet w obrębie rodziny – małżeństwa aranżowano wyłącznie w celu prokreacji, a dzieci szkolono, aby donosiły na rodziców). Władza próbowała zobojętnić obywateli na dobro i zło, a także przyzwyczaić do represji. Jednostki – takie jak Winston Smith – były pozbawione poczucia bezpieczeństwa i prawa do miłości, zamiast kierować się zasadami moralnymi, musiały poruszać się w granicach moralności wyznaczanych przez Partię (i unikać myślozbrodni). Naczelnym celem reżimu Oceanii było zniszczenie psychiki człowieka – dążono do tego, aby w pełni zawierzył Wielkiemu Bratu (tak jak uczynił to, po torturach, główny bohater powieści).

Zakończenie (podsumowanie):

Zdehumanizowany świat to miejsce, w którym ludzie nie kierują się podstawowymi zasadami moralnymi. Zarówno terror nazistowskiego reżimu, jak i opresyjna władza w Oceanii dążyły do stłamszenia wszelkich reguł moralnych: zmuszały do przyjęcia postawy obojętności wobec zła, co stanowiło zaprzeczenie rozwoju myśli humanistycznej.