Wstęp (wprowadzenie):

Doświadczenia II wojny światowej zmuszały do podjęcia refleksji na temat wartości ludzkiego życia. Zarówno Niemcy, jak i Rosjanie opracowali techniki mordów na skalę przemysłową, co umożliwiło sprawną eksterminację milionów niewinnych ludzi. Ci, którzy przeżyli, próbowali zastanawiać się nad sensem egzystencji – naziści i sowieci próbowali bowiem udowodnić, że życie ludzkie nie miało żadnego znaczenia.

Rozwinięcie („Inny świat”):

Pozbawione znaczenia było między innymi życie więźniów łagru w Jercewie, w którym przebywał Gustaw Herling-Grudziński. Świadczy o tym między innymi stosunek Rosjan do więźniów, których skazywano na ciężką pracę na mrozie, zwykle po 12 godzin dziennie, a także pozbawiano prawa do pełnowartościowego posiłku (racje żywnościowe były skromne i uzależnione od wyników osiąganych przez poszczególne brygady). Dla systemu oczywistością było, że wielu więźniów nie przeżyje, nie miało to jednak większego znaczenia. Sowieci nie przejmowali się także licznymi chorobami panującymi w obozie (na porządku dziennym była kurza ślepota czy szkorbut), śmierć była tam anonimowa, nie wiadomo, co robiono ze zwłokami ofiar łagrów.

Gustaw Herling-Grudziński uważał jednak, że mimo wszystko można było zachować człowieczeństwo nawet w tak ekstremalnych warunkach. „Inny świat” ukazywał liczne przykłady postaci próbujących uniknąć poddania się „moralności obozowej”, czyli myśleniu, zgodnie z którym jedyną wartością jest zachowanie własnego życia nawet kosztem innych. Aby zachować człowieczeństwo, więźniowie stosowali rozmaite praktyki. Jedną z nich był bunt wobec zastanej rzeczywistości, niechęć do bycia częścią okrutnego systemu. Taką postawą wykazał się między innymi Michaił Kostylew, który został poddany „wielkiej przemianie”, a następnie zrozumiał, że został oszukany. Mężczyzna czuł pogardę wobec sowieckiego systemu, dlatego po przenosinach do nowej brygady w 1941 r. co trzy dni opalał rękę w ogniu, aby uzyskać zwolnienie z pracy. Poświęcenie wymagało od niego nie lada determinacji, ponieważ powtarzany regularnie zabieg powodował gigantyczny ból. Michaił Kostylew stwierdził wprost, że nigdy nie będzie dla „nich” pracować – wolał cierpieć, niż poddać się obowiązującym regułom.

Sposobem na zachowanie człowieczeństwa mogło być także samodzielne podejmowanie decyzji o własnym życiu lub śmierci. Sowiecki system pracy przymusowej pozbawiał ludzi tego prawa – więźniowie byli skazani na łaskę dowódców, musieli pracować, aby nie umrzeć z głodu, a w razie choroby (co było dość częste) pracowali lub trafiali do trupiarni. Z tego względu decyzja o zakończeniu własnego życia mogła być aktem heroizmu. W ten sposób działał między innymi Kostylew (kiedy dowiedział się, że miał trafić na Kołymę, oblał się wiadrem wrzątku i zmarł w wielkich męczarniach), chciała tak również postąpić Natalia Lwowna, która podjęła próbę samobójczą, ale została odratowana. Bohaterka twierdziła zresztą, że samodzielne decydowanie o śmierci było jedynym sposobem na zachowanie wolności.

Kontekst:

Odmienny obraz refleksji nad wartością ludzkiego życia wyłania się z opowiadań Tadeusza Borowskiego. Teksty pochodzące z tomu „Pożegnanie z Marią” wielokrotnie ukazywały przykłady postaci, dla których jedynym celem było przeżycie bez względu na cenę – co za tym idzie, w warunkach nazistowskich obozów ludzkie życie nie miało żadnej wartości; jedynym celem było przetrwanie. W związku z tym więźniowie zajmowali się przede wszystkim sobą, w obozie nie było miejsca na solidarność – wszystkie układy miały charakter handlowy (aby coś uzyskać, należało zapłacić).

Ludzkie życie nie miało także znaczenia dla wielu matek. W opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” Borowski opisał kobietę, która próbowała wyrzec się swojego dziecka. Losy matki z dzieckiem w Auschwitz były z góry przesądzone – musiała trafić do komory gazowej. Zupełnie inaczej wyglądałoby życie kobiety, gdyby trafiła do obozu bez dziecka – wówczas mogłaby zostać skierowana do FKL (obozu dla kobiet), gdzie miałaby szansę na przeżycie. Strach przed śmiercią sprawił, że kobieta była gotowa pozbawić swojego dziecka prawa do życia.

Zakończenie (podsumowanie):

Rosyjskie łagry i niemieckie obozy koncentracyjne były przepełnione śmiercią. Z punktu widzenia okupantów ludzkie życie nie miało żadnej wartości, próbowano również przekonać do tego przetrzymywanych więźniów. Mimo to nie wszyscy zdołali przyjąć moralność obozową; niektóre postaci miały w sobie wystarczająco dużo siły, aby wciąż wierzyć w wartość ludzkiego życia. I być może właśnie dzięki tej nadziei udało im się przetrwać w tak ekstremalnych warunkach.