Człowiek wobec zła. Omów zagadnienie na podstawie Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Wisława Szymborska w wierszu „Minuta ciszy po Ludwice Wawrzyńskiej” pisała, że „tyle o sobie wiemy, ile nas sprawdzono”. Ekstremalne sytuacje, które zmuszają człowieka do podejmowania trudnych, nierzadko dramatycznych decyzji, mogą zmuszać do przyjmowania rozmaitych postaw: jedni, kierując się godnością, będą gotowi na poświęcenie, natomiast pozostali wręcz przeciwnie – pod wpływem instynktu samozachowawczego zrobią wszystko, aby uniknąć własnego cierpienia. Należy więc uznać, że ludzie mogą przyjmować rozmaite postawy wobec zła, a ich wybory nie powinny podlegać moralnej ocenie.

Rozwinięcie („Inny świat”):

Bohaterowie „Innego świata” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego przebywający w sowieckim łagrze każdego dnia byli niszczeni przez okrutny system. Byli przetrzymywani w nieludzkich warunkach, zmuszani do katorżniczej pracy po dwanaście godzin dziennie, a racje żywnościowe uzależniano od wyrobienia normy przez całą brygadę. Celem łagrów było ostateczne zniszczenie moralności człowieka. Wypracowany przez Sowietów system dążył do zniszczenia relacji międzyludzkich (więźniowie mieli czuć pogardę wobec słabszych i niesprawiedliwość związaną z faktem, że chorzy jedli, choć nie pracowali), a także do rozpadu osobowości przetrzymywanych (w tym celu stosowano tortury i próbowano zmuszać do zaakceptowania faktów, które nie miały miejsca).

Sowieckie łagry cechowały się specyficzną, obozową moralnością i były testem dla każdego z więźniów. Nie wszyscy reagowali jednak tak samo na mające miejsce zdarzenia.
Niektórzy, tak jak Michaił Kostylew, mogli podjąć próbę buntu wobec zastanego zła. Mężczyzna nie chciał być częścią systemu, który go zniewolił (został aresztowany, a następnie – po długich torturach – oskarżony o działalność spiskową przeciw Związkowi Radzieckiemu). Mimo epizodu, w trakcie którego Kostylew pałał szczerą nienawiścią do innych więźniów i był niemal zdolny do złożenia donosu, pod wpływem jednej z książek zrozumiał, że został oszukany, co zapoczątkowało jego przemianę.

Po przenosinach do nowej brygady w 1941 r. więzień co trzy dni opalał rękę w ogniu, aby uzyskać zwolnienie z pracy. Poświęcenie wymagało od niego nie lada determinacji, ponieważ powtarzany regularnie zabieg powodował gigantyczny ból. Michaił Kostylew stwierdził wprost, że nigdy nie będzie dla „nich” pracować – wolał cierpieć, niż poddać się obowiązującym regułom, a kiedy dowiedział się, że miał trafić na Kołymę, oblał się wiadrem wrzątku i zmarł w wielkich męczarniach.

Z postacią Kostylewa wiąże się także jeszcze inna postawa wobec zła – gotowość do poświęcenia się dla drugiego człowieka. Kiedy narrator „Innego świata” dowiedział się o planowanych przenosinach przyjaciela na Kołymę, zgłosił się do naczelnika i poprosił o wysłanie do obozu jego zamiast Kostylewa. W ten sposób chciał uratować życie człowieka, z którym zdążył się zżyć i któremu zdołał zaufać.

Zupełnie inną postawę przyjął natomiast Jewriej, więzień, który już po wyjściu z łagru przyznał się narratorowi do fałszywego oskarżenia czterech Niemców o rozmowę na temat rychłego nadejścia Hitlera. Mężczyzna został zmuszony do złożenia donosu – w przeciwnym razie trafiłby na ciężkie roboty do lasu. Wiedział, że wybierał między własnym życiem a życiem niewinnych ludzi; kierował się obozową moralnością, dlatego spełnił żądania oficerów NKWD.

Kontekst:

Rozmaite postawy człowieka wobec zła zostały przedstawione w „Dżumie”, powieści paraboli stanowiącej studium zachowań w sytuacji ekstremalnej. Postaci opisane przez Alberta Camusa reagowały na zło na rozmaite sposoby: niektórzy, tak jak Jean Tarrou czy Bernard Rieux, próbowali się mu aktywnie przeciwstawiać. Aby nieść pomoc mieszkańcom Oranu, Tarrou zorganizował oddziały sanitarne (w przeszłości natomiast brał udział między innymi w kilku wojnach, ponieważ chciał walczyć ze śmiercią – było to związane z niechęcią wobec postawy jego ojca; mężczyzna za młodu zrozumiał, że jego ojciec, zastępca prokuratora generalnego, skazywał ludzi na śmierć). Równie bohaterską postawę wobec zła przyjął Bernard Rieux. Chociaż wiedział, że walka z dżumą była skazana na niepowodzenie, nie godził się na bezsensowną śmierć; chciał przeciwstawić się złu i uratować ludzkość przed chorobą.

Nie zawsze jednak człowiek wobec zła przyjmował wyłącznie bohaterską postawę. Warto bowiem wspomnieć o księdzu Paneloux, który wykorzystał bakcyla dżumy, aby obwiniać innych o zgniliznę moralną. Podczas pierwszej mszy, w której uczestniczyło mnóstwo mieszkańców Oranu, ksiądz zganił społeczeństwo za odwrócenie się od Boga. Objawił, że dżuma była w istocie karą za życie bez Boga i miała za zadanie otworzyć oczy pysznym i ślepym. Konfrontacyjna postawa kapłana świadczy więc o tym, że w obliczu zła człowiek jest skłonny szukać winowajców – należy jednak zauważyć, że namacalne doświadczenie zła (oglądanie cierpień małego chłopca, na którym testowano skuteczność serum) doprowadziło księdza Paneloux do zmiany tonu – dzięki temu duchowny zrozumiał ogrom cierpienia mieszkańców Oranu i przestał ich obwiniać za dżumę.

W obliczu zła człowiek może również szukać własnych korzyści. Albert Camus wielokrotnie zwracał uwagę na postawę Raymonda Ramberta, dziennikarza, który próbował na wszelkie sposoby uciec z Oranu (nie czuł się związany z miastem, uważał, że epidemia nie jest jego problemem). Rambert był gotów do największych poświęceń – szybko nawiązał kontakt ze światem przestępczym (przemytnikami).

Zakończenie (podsumowanie):

Zarówno postawy bohaterów „Innego świata”, jak i postaci opisanych w „Dżumie” pokazują, że reakcja człowieka na zło jest uzależniona od konkretnej sytuacji i nastawienia. Chociaż ludzkość wytworzyła podstawowe zasady etyki, w warunkach ekstremalnych zostają one zawieszone. Każdy (zwłaszcza w sytuacji zagrożenia) może zareagować zupełnie inaczej – niektórzy są skłonni walczyć, inni próbują uciec, natomiast pozostali szukają własnych korzyści.