IMIESŁÓW – ta dziwna forma czasownika

Co to jest imiesłów?
To nieosobowa forma czasownika, która zachowuje się jak przymiotnik (opisuje rzeczownik) albo jak przysłówek (określa czasownik). W polszczyźnie mamy dwie główne grupy:
a) imiesłowy przymiotnikowe (odmienne)
b) imiesłowy przysłówkowe (nieodmienne)

Imiesłowy przymiotnikowe (odmienne przez przypadki, liczby, rodzaje)
a) czynne (teraźniejsze): końcówki -ący, -ąca, -ące; tworzymy od czasowników niedokonanych; przykłady: „czytający”, „pytająca”, „biegnące”.
b) bierne: końcówki -ny/-na/-ne, -ty/-ta/-te, ewentualnie -ony/-ona/-one; od czasowników przechodnich (dokonanych i niedokonanych); przykłady: „napisany”, „uszyta”, „zjedzone”.

Uwaga o rozpoznawaniu: nie patrz tylko na końcówkę — sprawdź, czy wyraz pochodzi od czasownika („bielony” ← „bielić” — imiesłów; „zielony” ← nie od czasownika — przymiotnik).

„Nie” z imiesłowami przymiotnikowymi zasadniczo piszemy łącznie: „nieskończony”, „nieczytany”. Dawna norma różnicowała zapis znaczeniowo; dziś dopuszcza się łączny zapis w obu odczytaniach.

Imiesłowy przysłówkowe (nieodmienne)
a) współczesne: końcówka -ąc; tylko od czasowników niedokonanych; znaczenie: czynność równoczesna względem treści orzeczenia; przykłady: „idąc”, „czytając”, „rozmawiając”.
b) uprzednie: końcówki -wszy / -łszy; od czasowników dokonanych; znaczenie: czynność wcześniejsza względem treści orzeczenia; przykłady: „zjadłszy”, „napisawszy”, „wróciwszy”. W opisie składniowym traktujemy je jako wykładniki czasu względnego: -ąc = równoczesność, -wszy/-łszy = uprzedniość.
„nie” z imiesłowami przysłówkowymi piszemy zawsze rozdzielnie: „nie patrząc”, „nie skończywszy”, „nie czytając”.

Interpunkcja: przecinki przy imiesłowach przysłówkowych
Współcześnie zwroty z -ąc oraz -wszy/-łszy wydzielamy przecinkami niezależnie od tego, czy są rozbudowane, czy jednowyrazowe: „Idąc do szkoły, spotkałem kolegę.”; „Wyszedł, zjadłszy śniadanie”.

Drobna rada: gdy wprowadzamy partykuły typu „tylko”, „jedynie”, przecinek stawiamy po partykule, a przed imiesłowem: „Można to osiągnąć jedynie, stosując inną metodę.”

Zasada tożsamości wykonawcy (kto „robi” co?)
Imiesłów przysłówkowy i orzeczenie muszą dotyczyć tego samego wykonawcy czynności (tego samego „podmiotu logicznego”). Poprawnie: „Idąc do szkoły, zgubiłem portfel.” (ja szedłem i ja zgubiłem). Niepoprawnie: „Idąc do szkoły, wypadł mi portfel.” (portfel nie „szedł”). To kluczowy warunek poprawności; jego naruszenie daje zdania komiczne lub niejasne. (Opis formalny: identyfikacja tego samego „pierwszego aktanta” imiesłowu i orzeczenia).

Czas i tryb orzeczenia a imiesłów — co wolno?
a) imiesłów współczesny (-ąc) może stać przy orzeczeniach teraźniejszych, przeszłych, także przyszłych/warunkowych/rozkazujących, o ile zachowana jest równoczesność względna (wobec treści orzeczenia).
b) imiesłów uprzedni (-wszy/-łszy) może wystąpić przy orzeczeniach teraźniejszych, przyszłych i przeszłych, o ile zachowana jest uprzedniość. Te użycia są zgodne z opisem naukowym; normy ograniczające je wyłącznie do wybranych czasów są zbyt restrykcyjne wobec rzeczywistej polszczyzny.

Frazeologizmy o kształcie imiesłowu — to coś innego
Wyrażenia typu: „szczerze mówiąc”, „nawiasem mówiąc”, „ogólnie rzecz biorąc”, „począwszy od” nie działają jak zwykłe imiesłowy przysłówkowe — pełnią funkcję wtrąceń/metakomentarzy lub przyimków zleksykalizowanych. Traktujemy je jak stałe połączenia (tu też zwykle wydzielamy przecinkami).

Pisownia i tworzenie — szybki test
a) czy to od czasownika? Jeśli nie — to nie imiesłów („zielony” ≠ imiesłów).
b) przymiotnikowe czynne: 3. os. l.mn. czasu teraźniejszego + „-cy/-ca/-ce” → „czytają” → „czytający”.
c) przysłówkowe współczesne: 3. os. l.mn. czasu teraźniejszego + „-c” → „idą” → „idąc”.
d) uprzednie: temat czasu przeszłego + „-wszy/-łszy” → „zjad-” → „zjadłszy”.

Najczęstsze błędy (i jak ich unikać)
a) błąd wykonawcy: „Wracając do domu, spadł deszcz.” → popraw: „Gdy wracałem do domu, zaczął padać deszcz.”
b) brak przecinka: „Idąc do szkoły spotkałem…” → „Idąc do szkoły, spotkałem…”
c) mylenie części mowy: końcówka nie czyni imiesłowu — sprawdzaj, czy rdzeń jest czasownikowy.
d) „nie” z przysłówkowym: zapis rozdzielny („nie czytając”), nie łączny.
e) niedozwolona formacja: imiesłów uprzedni od niedokonanego („pisawszy”) — unikaj takich tworów (systemowo niepoprawne).

Interpunkcja w praktyce — mini przykłady
a) pozycja początkowa: „Czytając raport, zauważyłam błąd.”
b) pozycja środkowa: „Zauważyłam, czytając raport, błąd.”
c) pozycja końcowa: „Zauważyłam błąd, czytając raport.”
We wszystkich przykładach przecinki są obowiązkowe.

Krótka ściąga:
a) imiesłowy przymiotnikowe: odmienne; -ący / -ny/-ty/-ony; „nie” łącznie.
b) imiesłowy przysłówkowe: nieodmienne; -ąc (równoczesność), -wszy/-łszy (uprzedniość); „nie” rozdzielnie.
c) przecinki: zwroty imiesłowowe zawsze wydzielamy.
d) ten sam wykonawca: imiesłów i orzeczenie o tej samej osobie.
e) sprawdź aspekt: -ąc ← niedokonany, -wszy/-łszy ← dokonany.