Literacka ocena systemów totalitarnych. Omów zagadnienie na podstawie powieści Rok 1984 George’a Orwella. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

System totalitarny to ustrój państwa, w którym władza całkowicie ingeruje w życie jednostki, podporządkowuje sobie jej losy i uzależnia obywateli od własnej łaski. Charakterystyczną cechą państw totalitarnych jest wprowadzanie atmosfery terroru, a także przemoc wobec ludności. Przykładami tego typu systemów są między innymi faszyzm, nazizm i komunizm. Ze względu na dramatyczne doświadczenia ludzkości z ustrojami totalitarnymi, w przestrzeni publicznej dominują głosy zdecydowanej krytyki; państwo chroni obywateli przed totalitaryzmem, zakazując jego propagowania, natomiast artyści przestrzegają, ukazując skutki wprowadzania takich ustrojów.

Rozwinięcie („Rok 1984”):

George Orwell, autor „Roku 1984”, był uczestnikiem hiszpańskiej wojny domowej, w trakcie której poznał techniki stosowane przez komunistów. Napisana przez niego powieść ujawniała, do czego mogła doprowadzić zaborcza, opresyjna władza; „Rok 1984” stanowił przestrogę przed tym, co mogło nastąpić. Utwór nie był bowiem wytworem fantazji, lecz literacką refleksją nad kondycją świata – obnażał przyszłość, która mogła stać się rzeczywistością, stanowił przestrogę przed totalitaryzmem.

Świat przedstawiony w powieści był miejscem totalnej inwigilacji. Władza obsesyjnie dążyła do kontroli nad jednostką, próbowała pozbawić obywateli możliwości oceniania rzeczywistości. Partia odbierała mieszkańcom Oceanii skalę porównawczą (nie wiedzieli, jak wyglądało życie w innych krajach, nie mieli też dostępu do dawnej literatury), a także dążyła do zredukowania języka do takiego stopnia, aby uniemożliwiał wolne myślenie. Celem twórców angsocu było unieszkodliwienie potencjalnych przeciwników ustroju – a tymi mogli być wszyscy, którzy umieli oceniać rzeczywistość. Z tego względu jednym z największych wrogów Partii był Emmanuel Goldstein, domniemany autor „Teorii i praktyki oligarchicznego kolektywizmu”. Szwarccharakter, przeciwko któremu skierowane były codzienne Dwie Minuty Nienawiści, w „Księdze” podzielił się refleksjami nad kondycją świata i jego przyszłością. Opisywał między innymi mechanikę działania społeczeństw od neolitu, które miały od zawsze dzielić się na trzy warstwy ludzi: górną, średnią i dolną. Ich cele były nie do pogodzenia: najwyższa klasa chciała zachować swoje przywileje, a najniższa – znieść je i zaprowadzić równość. Konkluzją dziewiętnastowiecznych historyków, na których powoływał się Goldstein, było stwierdzenie, że historia miała charakter cykliczny. Niezależnie od okoliczności zawsze się powtarzała, a masy uciśnione wchodziły w sojusze z klasą średnią, aby pozbyć się arystokracji i wprowadzić nowe porządki (czego skutkiem był ponowny ucisk najniższej grupy społecznej).

Autor książki nie skupił się jednak wyłącznie na analizie przeszłości. Opisywał również metody, dzięki którym Partia zdołała osiągnąć pełnię władzy i coraz mocniej ingerowała w życie jednostek; tłumaczył, dlaczego wcześniejsze oligarchie upadały, a rządy Wielkiego Brata miały trwać wiecznie. Tym samym „Księga” dawała możliwość analizy porządku panującego w Oceanii, wyjaśniała manipulacje Partii i otwierała oczy na otaczające człowieka zło. Chociaż ostatecznie Winston dowiedział się, że utwór Goldsteina był fikcją przygotowaną przez członków Partii (w tym samego O’Briena), „Teoria i praktyka…” dawała możliwość zrozumienia otaczającego świata; analizowała rzeczywistość i pozwalała wyciągnąć wnioski na przyszłość.

Historia Winstona Smitha, mężczyzny, który próbował sprzeciwić się Wielkiemu Bratu, stała się symbolem jednostki walczącej z opresyjnym systemem. Na podstawie losów bohatera można dostrzec dążenia władzy do ingerencji w tożsamość jednostki, a następnie przejęcia nad nią władzy; działania w pokoju 101 miały na celu stworzenie „nowego człowieka” – obywatela w pełni oddanego władzy, niepodającego w wątpliwość jej narracji. Chociaż Orwell nie wyraził wprost swojego stosunku do ustroju totalitarnego, niewątpliwie czuł przerażenie przed stosowanymi metodami. „Rok 1984” można odczytywać jako ostrzeżenie przed rządami, które będą próbować uzyskać pełnię władzy nad jednostką.

Kontekst:

Z literacką oceną systemu totalitarnego można spotkać się także w „Innym świecie” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Zapiski z pobytu w sowieckim łagrze nie tylko ukazują krok po kroku realia więźniów, lecz także obnażają metody stosowane przez Rosjan – i tym samym są przestrogą przed działaniami totalitarnych rządów. Już sam tytuł utworu wskazuje na prawdziwe oblicze życia w kraju totalitarnym, reżimie próbującym zabić w człowieku wszelką moralność. Aby poradzić sobie w specyficznych warunkach, więźniowie musieli przystosować się do nowych realiów – a to oznaczało konieczność rezygnacji z kręgosłupa moralnego i przyjęcia tzw. moralności obozowej. Przykładem tego rodzaju moralności było chociażby zachowanie Jewrieja, więźnia, który oskarżył fałszywie czterech Niemców o rozmowę na temat rychłego nadejścia Hitlera. Mężczyzna został zmuszony do złożenia donosu – w przeciwnym razie trafiłby na ciężkie roboty do lasu. Wiedział, że wybierał między własnym życiem a życiem niewinnych ludzi; kierował się obozową moralnością, dlatego spełnił żądania oficerów NKWD.

Istotną informacją ukazującą prawdę o dążeniach władzy totalitarnej jest również opis „Wielkiej Przemiany”, którą próbowano dokonać na przetrzymywanych więźniach. Celem NKWD było zaburzenie zdolności postrzegania świata w taki sposób, aby ofiary uwierzyły w każde słowo radzieckiej władzy. Aby to osiągnąć, poddawano więźniów rozmaitym torturom – budzono co noc, pozbawiano prawa do załatwienia potrzeb fizjologicznych, trzymano godzinami na krześle czy oślepiano żarówką. W tym samym czasie agenci NKWD zadawali pytania i mnożyli urojone zarzuty; działania te trwały długo, aby zniszczyć psychikę przetrzymywanych i zmusić ich do uwierzenia w zarzucane im czyny (taki los spotkał między innymi „zabójcę Stalina” – mężczyznę, który strzelał do portretu władcy ZSRR, a później, wskutek prania mózgu, uwierzył, że go zamordował).

Zakończenie (podsumowanie):

Wprawdzie „Rok 1984” nie wyraża tego wprost, niemniej jednak powieść stanowi przestrogę przed wprowadzeniem totalitaryzmu. Antyutopia przedstawia realia działań rządów totalnych – i tym samym stanowi krytyczną ocenę tego rodzaju ustroju państwa. W podobnym duchu należy odczytywać „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Zapiski z pobytu w sowieckiej niewoli ukazują okrucieństwo totalitarnej władzy komunistycznej i pokazują, że ten typ państwa jest „innym światem” – miejscem pozbawionym człowieczeństwa i moralności.