Literatura faktu jako źródło wiedzy o przeszłości. Omów zagadnienie na podstawie Zdążyć przed Panem Bogiem Hanny Krall. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Literatura faktu jest istotnym źródłem wiedzy o przeszłości oraz psychice człowieka, stanowi bowiem zapis rzeczywistych przeżyć bohaterów w momentach historycznych. Dzięki temu odłamowi literatury możliwe jest także przekazanie pamięci o ważnych wydarzeniach dla kolejnych pokoleń w sposób wolny od fikcji.

Rozwinięcie („Zdążyć przed Panem Bogiem”):

Celem literatury faktu jest przekazanie wiarygodnej wiedzy na temat wydarzeń historycznych. Do tego gatunku zalicza się między innymi wywiad Hanny Krall z Markiem Edelmanem, będący w istocie publicystycznym reportażem o realiach życia w getcie warszawskim. Rozmowa z jednym z przywódców powstania z 1943 r. pozwala lepiej zrozumieć motywacje Żydów odizolowanych od świata, pragnących przede wszystkim walczyć o własną godność – dzięki temu „Zdążyć przed Panem Bogiem” ma istotną wartość nie tylko historyczną, lecz także moralną.

Osobiste relacje Marka Edelmana pozwalają również spojrzeć na wydarzenia historyczne z perspektywy ich uczestnika; narracja różni się od tej utrwalonej w przekazach historycznych – przywódca powstania wspomina postaci, które nie zapisały się w historii powszechnej, lecz miały istotne znaczenie, tak jak między innymi Pola Lifszyc, kobieta, która dobrowolnie stawiła się na Umschlagplatz, aby pojechać na pewną śmierć razem ze swoją matką.

Literatura faktu nadaje wydarzeniom historycznym odpowiednią rangę, odróżnia się od fikcji literackiej będącej połączeniem wtórnej wiedzy (niezdobytej bezpośrednio) z sensacją; nie wpisuje się w kanon literatury pięknej, lecz staje się świadectwem historycznym.

Kontekst:

Podobną rolę – świadectwa pamięci o pobycie w sowieckim łagrze – odgrywa „Inny świat. Zapiski sowieckie”. Opisane w utworze wydarzenia stanowią zapis rzeczywistych zdarzeń, Herling-Grudziński nie koloryzował, lecz opisywał zdarzenia takimi, jakimi były. Celem powstania „Innego świata” była próba wyjaśnienia światu rzeczywistości, której doświadczali więźniowie sowieckiego systemu: utwór ukazuje okrucieństwo i terror radzieckich oficerów i współwięźniów (w tym urków), bezsilność przetrzymywanych, sposoby niszczenia psychiki człowieka przez NKWD oraz zachowania ludzi przebywających w ekstremalnych warunkach.

Utwór Gustawa Herlinga-Grudzińskiego ma wartość zarówno historyczną, jak i psychologiczną. Daje wgląd w warunki sowieckich łagrów i stanowi niemal reporterski zapis świata, w którym przebywały setki tysięcy ludzi, a jednocześnie umożliwia obserwację zachowań ludzi stojących u progu śmierci. Narrator wielokrotnie opisywał rozmaite postawy bohaterów – od buntu (opalanie ręki w ogniu, aby uniknąć pracy) aż po ostateczną niegodziwość (skazanie niewinnych Niemców na śmierć, aby nie trafić na zesłanie do pracy przy wyrębie lasu). Każda z historii utrwalonych w „Innym świecie” była rzeczywistym dramatem, a Herling-Grudziński zdołał uratować je od zapomnienia.

Zakończenie (podsumowanie):

„Zdążyć przed Panem Bogiem” i „Inny świat” to bardzo osobiste, niemal reporterskie relacje z getta warszawskiego i sowieckich łagrów. Zarówno Marek Edelman, jak i Gustaw Herling-Grudziński swoimi wspomnieniami dali świadectwo historii i umożliwili późniejszym czytelnikom zapoznanie się z prawdziwymi realiami życia w ekstremalnych warunkach. Ich relacje stanowią bogate źródło wiedzy nie tylko o przeszłości, lecz także o kwestiach uniwersalnych – związanych z etyką i ludzką psychiką.