Postawy człowieka w sytuacji ekstremalnej. Omów zagadnienie na podstawie Innego świata Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Wisława Szymborska w wierszu „Minuta ciszy po Ludwice Wawrzyńskiej” pisała, że „tyle o sobie wiemy, ile nas sprawdzono”. Ekstremalne sytuacje, które zmuszają człowieka do podejmowania trudnych, nierzadko dramatycznych decyzji, mogą zmuszać do przyjmowania rozmaitych postaw: jedni, kierując się godnością, będą gotowi na poświęcenie, natomiast pozostali wręcz przeciwnie – pod wpływem instynktu samozachowawczego zrobią wszystko, aby uniknąć własnego cierpienia.

Rozwinięcie („Inny świat”):

Bohaterowie „Innego świata” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego przebywający w sowieckim łagrze każdego dnia byli niszczeni przez okrutny system. Byli przetrzymywani w nieludzkich warunkach, zmuszani do katorżniczej pracy po dwanaście godzin dziennie, a racje żywnościowe uzależniano od wyrobienia normy przez całą brygadę. Uprzywilejowaną grupą w łagrach byli urkowie, czyli więźniowie, którzy dopuścili się najpoważniejszych przestępstw – to oni sprawowali rządy, a także potęgowali terror (gwałcili kobiety, dobijali więźniów).

Celem łagrów było ostateczne zniszczenie moralności człowieka. Wypracowany przez Sowietów system dążył do zniszczenia relacji międzyludzkich (więźniowie mieli czuć pogardę wobec słabszych i niesprawiedliwość związaną z faktem, że chorzy jedli, choć nie pracowali), a także do rozpadu osobowości przetrzymywanych (w tym celu stosowano tortury i próbowano zmuszać do zaakceptowania faktów, które nie miały miejsca).

Sowieckie łagry cechowały się specyficzną, obozową moralnością i były testem dla każdego z więźniów. Nie wszyscy reagowali jednak tak samo na mające miejsce zdarzenia.

Na uwagę zasługuje między innymi postawa Jewrieja, więźnia, który już po wyjściu z łagru przyznał się narratorowi do fałszywego oskarżenia czterech Niemców o rozmowę na temat rychłego nadejścia Hitlera. Mężczyzna został zmuszony do złożenia donosu – w przeciwnym razie trafiłby na ciężkie roboty do lasu. Wiedział, że wybierał między własnym życiem a życiem niewinnych ludzi; kierował się obozową moralnością, dlatego spełnił żądania oficerów NKWD.

Jego postawa świadczyła o akceptacji panujących zasad.

Zupełnie inną postawę przyjął natomiast Michaił Kostylew. Mężczyzna nie chciał być częścią systemu, który go zniewolił (został aresztowany, a następnie – po długich torturach – oskarżony o działalność spiskową przeciw Związkowi Radzieckiemu). Mimo epizodu, w trakcie którego Kostylew pałał szczerą nienawiścią do innych więźniów i był niemal zdolny do złożenia donosu, pod wpływem jednej z książek zrozumiał, że został oszukany, co zapoczątkowało jego przemianę.

Po przenosinach do nowej brygady w 1941 r. więzień co trzy dni opalał rękę w ogniu, aby uzyskać zwolnienie z pracy. Poświęcenie wymagało od niego nie lada determinacji, ponieważ powtarzany regularnie zabieg powodował gigantyczny ból. Michaił Kostylew stwierdził wprost, że nigdy nie będzie dla „nich” pracować – wolał cierpieć, niż poddać się obowiązującym regułom, a kiedy dowiedział się, że miał trafić na Kołymę, oblał się wiadrem wrzątku i zmarł w wielkich męczarniach.

Z postacią Kostylewa wiąże się także jeszcze inna postawa w sytuacji ekstremalnej – gotowość do poświęcenia się dla drugiego człowieka. Kiedy narrator „Innego świata” dowiedział się o planowanych przenosinach przyjaciela na Kołymę, zgłosił się do naczelnika i poprosił o wysłanie do obozu jego zamiast Kostylewa. W ten sposób chciał uratować życie człowieka, z którym zdążył się zżyć i któremu zdołał zaufać.

Kontekst:

Rozmaite postawy bohaterów w sytuacjach ekstremalnych zostały opisane również przez Tadeusza Borowskiego w opowiadaniach z tomu „Pożegnanie z Marią”. W utworze „Ludzie, którzy szli” przedstawiono historię Mirki, słowackiej blokowej, która próbowała uratować dziecko przed śmiercią. Taka postawa nie była jednak na porządku dziennym – w opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” Borowski przywołał losy kobiety, która chciała wyrzec się swojego dziecka. Jej przyszłość jako matki z dzieckiem była bowiem z góry przesądzona – kobieta musiała trafić do komory gazowej. Jej życie mogłoby wyglądać zgoła inaczej, gdyby trafiła do obozu bez dziecka – wówczas zostałaby skierowana do FKL (obozu dla kobiet), gdzie miałaby szansę na przeżycie. Strach przed śmiercią sprawił jednak, że kobieta była gotowa wyrzec się matczynej miłości, chęć zachowania życia była ważniejsza od troski o własne dziecko.

Zakończenie (podsumowanie):

Ekstremalne sytuacje zmuszają ludzi do zachowań, które nie zawsze są powodem do dumy. Inność świata obozowego sprawia jednak, że nawet te niegodne zachowania nie powinny być oceniane przez pryzmat moralności ludzi wolnych. Ostatecznie bowiem każdy więzień łagru miał prawo robić to, co uważał za stosowne, bo stawką było uratowanie własnego życia.