Powojenna historia kresów i próba jej ocalenia. Omów zagadnienie na podstawie Miejsca Andrzeja Stasiuka. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp i kontekst:

Kresy, czyli dawne wschodnie pogranicze Polski, na mocy ustaleń konferencji jałtańskiej zostały przekazane Związkowi Radzieckiemu. Ludność zamieszkująca tamte obszary była zmuszana do zmiany miejsca zamieszkania (masowe przesiedlenia trwały zwłaszcza w drugiej połowie lat 40., gdy wskutek akcji „Wisła” przesiedlono tysiące ludzi na zachód Polski). Trudna historia Kresów po II wojnie światowej doprowadziła do niemal całkowitego wymazania tradycji i kultury mieszkańców tamtych terenów (przede wszystkim Łemków). Dopiero w latach 90., po otwarciu wschodniej granicy, możliwe było podjęcie prób ocalenia dziedzictwa Kresów.

Rozwinięcie („Miejsce”):

Temat powojennej kultury Kresów, a dokładniej ludności zamieszkującej obszary wzdłuż linii Karpat Wschodnich, czyli m.in. Beskidu Niskiego, został poruszony w opowiadaniu „Miejsce” Andrzeja Stasiuka. Głównymi bohaterami uczynił on Łemków i ich spuściznę. Komunistyczne władze powojenne nie odróżniały Łemków od mniejszości ukraińskiej, dlatego podczas akcji „Wisła” ich też objęły wysiedlenia. Początkowo były one dobrowolne, jednak szybko stały się przymusowe. Wiele osób utraciło wówczas ojczyznę, miejsce, które kształtowało ich tożsamość.

W opowiadaniu Stasiuka narrator zachowuje się jak historyk i pamiętnikarz, który zbiera szczątki dawnej historii. Opowiada o tym, że gdy otwarto wschodnią granicę, zaczęli się tu pojawiać dawni wysiedleńcy, kobiety przybywały i klęczały w miejscu, w którym kiedyś zbudowano cerkiew. Mówi o sparaliżowanym ponaddziewięćdziesięcioletnim starcu, którego nie było w tym miejscu pół wieku i teraz przybył, wnoszony przez dzieci na krześle, aby po raz ostatni zobaczyć miejsce, w którym się wychował. Było to dla niego istotne, ponieważ świątynię budował jego ojciec – a on sam został w niej ochrzczony. Nie miało znaczenia, że cerkiew już nie istniała (zostało tylko cerkiewisko, czyli wielki pusty obszar). W jego pamięci budynek istniał symbolicznie, był wpisany w konkretne miejsce, a także wzmocniony bogatymi wspomnieniami, które pozwoliły zrekonstruować przeszłość mimo wszechobecnej pustki. Jedynymi pozostałościami po cerkwi są rozrzucone, zardzewiały gwoździe – ostatnie relikwie świątyni, które można gdzieniegdzie znaleźć w trawie. Po odwiedzinach starzec mówi, że jest gotowy umrzeć – można odnieść wrażenie, że kontakt z ziemią zamieszkiwaną przez przodków scalił nie tylko opowieść o jego życiu, lecz także jego istnienie.

Narrator, który opowiada jego historię, oraz turysta (słuchacz opowieści) nie widzieli nigdy cerkwi, jednak dzięki zbiorowej pamięci (licznym wspomnieniom) jawi się ona im przed oczami. Rzeczywista, grekokatolicka cerkiew pw. św. Dymitra Męczennika została przeniesiona w 1993 r. ze wsi Czarne do skansenu w Nowym Sączu. Celem tego zabiegu było uchronienie świątyni przed zniszczeniem – to jednak nie miało dla Kresowiaków żadnego znaczenia. Prawdziwą cerkwią nie była bowiem odrestaurowana konstrukcja przeniesiona w inne miejsce, lecz ta, którą nosili w sercu ci, którzy ją pamiętali. Próba ocalenia – rozumiana jako chęć zabezpieczenia artefaktu – była działaniem nietrafionym: świątynia była zespolona z fizycznym miejscem, do którego udawali się ci, którzy chcieli ją wspominać. To właśnie tam – a także w ludzkich wyobrażeniach – było jej miejsce.

Zakończenie (podsumowanie):

Andrzej Stasiuk w opowiadaniu „Miejsce” nie składa hołdu przeniesionej cerkwi, lecz ludzkiej pamięci, która sprawiła, że świątynia trwała w czyichś wyobrażeniach. Niestety trudna powojenna historia, która zmuszała do masowych przesiedleń, sprawiła, że lokalna społeczność musiała pielęgnować pamięć o swoim miejscu tylko poprzez wspomnienia. I to właśnie one są tym, co należy zachować dla kolejnych pokoleń. Próba ocalenia historii Kresów będzie udana tylko wtedy, gdy przedmiotem upamiętnienia będą ludzkie wyobrażenia i niematerialna więź łącząca ich z konkretnym miejscem.