Kto lub co decyduje o życiu ludzkim? Omów zagadnienie na podstawie Lalki Bolesława Prusa. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Pytania o sens życia i wpływ człowieka na kształtowanie jego losów towarzyszą ludzkości od zawsze. W starożytności pojawiło się pojęcie fatum, czyli nieuchronnego losu, który czeka na każdego i nie można od niego uciec. Istotnym uzupełnieniem filozofii starożytnej Grecji były także mojry – prządki ludzkiego losu, siostry czuwające nad życiem człowieka. Wierzono, że przyszłe wydarzenia są przeznaczone i nieubłagane – stąd też przeświadczenie, że losy człowieka nie zależą od niego samego, lecz wynikają z praw świata.

Rozwinięcie („Lalka”):

Bolesław Prus w „Lalce” nie udziela jednoznacznej odpowiedzi na to, kto lub co decyduje o życiu ludzkim. Pokazuje różne perspektywy, co podkreśla złożoność tego zagadnienia. Nie sposób przecież nie zauważyć fatalistycznych refleksji towarzyszących Wokulskiemu – głównemu bohaterowi powieści. Wielokrotnie wątpi on w sprawczość jednostki: stwierdza, że „każdy ptak w górze i każdy człowiek na ziemi wyobraża sobie, że idzie tam, dokąd chce. I dopiero ktoś stojący na boku widzi, że wszystkich razem pcha naprzód jakiś fatalny prąd, mocniejszy od ich przewidywań i pragnień”. Wyraża tym samym zwątpienie w sens jakichkolwiek starań człowieka – ludzkie życie jest zdeterminowane przez bliżej nieokreślone zjawisko (absolut, sens świata, ciąg zdarzeń). Podobna myśl towarzyszy mu podczas pobytu w Paryżu, gdy analizuje logikę rozwoju miasta. Zauważa, że stolica Francji – budowana przez dziesiątki kolejnych pokoleń – pielęgnuje tę samą nadrzędną myśl dotyczącą urbanistyki. Dostrzega w tym metafizyczną rolę niewidzialnej siły, która każe ludziom budować miasto według odgórnego planu, nawet jeśli chcą oni dać wyraz swojemu indywidualizmowi i przywiązaniu do stylu epoki. Tym samym Wokulski wierzy w istnienie wielkiego planu świata, który jest realizowany i który decyduje o ludzkim życiu.

Pesymistyczne myśli Wokulskiego związane są z jego nieudanymi próbami zdobycia serca Łęckiej. Historia znajomości Stacha i Izabeli pokazuje, że człowiek nie ma wpływu na swoje losy, ponieważ są one zdeterminowane przez strukturę społeczeństwa. Pochodzenie Wokulskiego pozbawiło go szansy na miłość ze strony arystokratki, nie mógł on w żaden sposób tego ominąć – nawet pomimo wykupienia kamienicy Łęckich i uratowania ich majątku, a także obdarowywania ich drogimi prezentami. Wszelkie działania bohatera były skazane na porażkę z powodu jego pochodzenia – tym samym pokazuje to, że ludzkie losy człowieka nie zależą od niego samego.

Bolesław Prus w „Lalce” prezentuje jednak również historie osób, których losy zostały zdeterminowane przez ich własne czyny oraz pomoc ze strony innych ludzi. Zarówno Węgiełek, jak i Marianna, to postaci, które zawdzięczają swoją przyszłość połączeniu tych dwóch czynników. Młody mężczyzna, który podejmował się każdego zadania, aby zarobić na odbudowę domu i warsztatu, zaimponował Wokulskiemu swoją zaradnością i ambicją. Głównie dzięki podejściu do życia Węgiełek dostał od kupca szansę na lepsze życie – uzyskał wsparcie (można powiedzieć, że jego losy zależały od Wokulskiego), ale zasłużył na nie swoimi działaniami (co podkreśla wpływ człowieka na jego własne życie). Z kolei Marianna zawdzięcza swoją przyszłość własnej pracy i pomocy ze strony Wokulskiego, ale w odwrotnej kolejności – najpierw uzyskała wsparcie Stacha (wysłał ją do magdalenek), a dopiero potem przeszła przemianę, stała się dobrym człowiekiem i zapracowała na swój nowy los. Tym samym można więc stwierdzić, że ludzkie życie może być zależne także od działań człowieka oraz pomocy ze strony innych.

Rozwinięcie (kontekst):

Jeszcze innej odpowiedzi na pytanie o to, kto lub co decyduje o życiu człowieka, udziela William Szekspir w „Makbecie”. W odróżnieniu od klasycznej tragedii antycznej, w której bohaterowie uciekali przed fatum (i w efekcie tejże ucieczki spełniali swój tragiczny los), w sztuce Szekspira tytułowy bohater próbuje przyspieszyć realizację swojego przeznaczenia. Usłyszawszy przepowiednię o tym, że zostanie królem Szkocji, postanawia zabić Dunkana, aby objąć tron. O życiu Makbeta nie decyduje jednak sama przepowiednia lub szerzej: fatum. Jego przyszłość została zdeterminowana przez trzy czynniki, które wspólnie doprowadziły do nieszczęścia. Były nimi: przepowiednia (fatum), działania bohatera (zabicie prawowitego króla Szkocji) oraz wpływ żony, Lady Makbet, która zmobilizowała go do morderstwa.

Zakończenie (podsumowanie):

Literatura udziela różnych odpowiedzi na pytanie o to, kto decyduje o ludzkim losie. Z jednej strony pojawiają się klasyczne koncepcje wskazujące na nieuchronność dziejów świata (fatum), z drugiej natomiast – wpływ na życie człowieka może mieć pochodzenie (tak jak u Wokulskiego), własne działania połączone z pomocą ze strony innych ludzi (Węgiełek i Marianna) albo własne czyny, motywowane przeznaczeniem (objęcie tronu przez Makbeta).