PRZYKŁAD WYPRACOWANIA MATURA 2023: Żadne dzieło nie powstaje w kulturowej próżni. Rozważ, jaką rolę w literaturze pełni aluzja

Żadne dzieło nie powstaje w kulturowej próżni. Rozważ, jaką rolę w literaturze pełni aluzja. (temat z informatora CKE do matury z polskiego na poziomie rozszerzonym)

W pracy odwołaj się do:
• wybranej lektury obowiązkowej
• utworów literackich z dwóch różnych epok
• wybranego kontekstu.

Każde dzieło literackie powstaje w konkretnym kręgu kulturowym, który wpływa na jego problematykę oraz temat. Wielu artystów w świadomy i celowy sposób nawiązuje do innych utworów literackich za pomocą aluzji. Mają one na celu zmuszenie czytelnika do głębszych refleksji na temat dzieła. Dzięki nim odbiorca powinien zastanowić się nad sensem użytego nawiązania i analizować poszczególne fragmenty czytanego tekstu.

Za pomocą aluzji autor może wejść w polemikę z poglądami innych twórców, tym samym zachęcając czytelnika do wyciągnięcia własnych wniosków z poruszonego problemu. W dziele pod tytułem „Kordian” Juliusz Słowacki już w samym prologu nawiązuje do „Dziadów” cz. III Adama Mickiewicza. Wchodzi on z poetą w polemikę na temat postawy, jaką Polacy powinni przyjąć w walce z zaborcami. Autor „Dziadów” uważał Polskę za Chrystusa narodów, wybranego przez Boga. Twierdził, że Polacy powinni biernie znosić cierpienie zadane im przez zaborców, ponieważ ich męczeństwo jest ofiarą, dzięki której zostaną uwolnieni od tyranii, wraz z innymi narodami. Koncepcja historiozoficzna Mickiewicza przedstawiona w „Dziadach” cz. III jest nazywana mesjanizmem, została ona skrytykowana w „Kordianie” przez przedstawianie  postaci prezentujących różne role poezji. Pierwsza koncepcja, czyli mesjanizm, ukazuje poetę jako osobę, której zadaniem jest ukojenie narodu, chronienie społeczeństwa przed rozpaczą po klęsce. Jednak mimo pocieszenia, naród jest skazany na bierne czekanie na rozwój wydarzeń.  Koncepcja Słowackiego zakłada jednak, że rolą poety nie jest pocieszenie, lecz zaktywizowanie do walki – warto zastanowić się, czy postawy te nie są ukazane w lustrze  groteski. To samo jednak zakładał Winkelriedyzm, czyli romantyczne nurt ideowy, który zachęcał do postawy czynnej, walki w imię swojego narodu, heroizmu, jego nazwa została utworzona od nazwiska legendarnego bohatera Winkelrieda, który podczas bitwy wbił sobie w pierś kopie przeciwników, by stworzyć lukę w szeregu wroga, dzięki której jego towarzysze mogli wygrać toczoną walkę. Dzięki nawiązaniu do „Dziadów” Słowacki zachęca odbiorcę do refleksji na temat postaw, jakie mogą być przyjęte w trudnych, skomplikowanych sytuacjach. Czytelnik powinien zastanowić się, z którą koncepcją się zgadza, tą zakładającą czynność czy bierność?

Władysław Broniewski jest kolejnym autorem nawiązującym do innych dzieł kulturowych. Dzięki aluzji do ballady „Romantyczność” w wierszu „Ballady i romanse” polemizuje on z romantycznym światopoglądem ukazanym w dziele Mickiewicza. Już samo miejsce akcji wiersza jest odwołaniem do ballady, która to dzieje się w nieokreślonym miasteczku. W wierszu zostało ono zniszczone przez działania wojenne. Przez tę aluzję autor uwydatnia destrukcyjną siłę wojny, niszczącą wszystko, co znane ludziom. Również Ryfka opisana w wierszu jest aluzją do Karusi, bohaterki Mickiewicza, która oszalała po śmierci swojego ukochanego. Ryfka jest jednak obłąkana z innego powodu, straciła w wyniku wojny swoich rodziców, stała się całkowicie samotna, została porównana do Chrystusa, a przez opis śmierci Jezusa oraz Ryfki autor zwraca uwagę na śmierć żydów podczas Holokaustu. Dzięki aluzji do utworu Mickiewicza Broniewski polemizuje z romantycznym światopoglądem, który zakładał kierowanie się zmysłami oraz uczuciami, wiarę w świat metafizyczny.  Poeta ujawnia, że ludzie nie kierują się w swoich działaniach uczuciami, gdyby tak było, nie byłoby Szoa.

Ważną rolą aluzji jest pogłębienie problematyki dzieła literackiego. Taką rolę odgrywa ona w „Innym świecie” Gustawa Herlinga Grudzińskiego, w którym autor w celowy i świadomy sposób nawiązuje do „Boskiej komedii” Dantego Alighieri. Podobnie jak Dante jest oprowadzany po piekle przez Wergiliusza, również odbiorca „Innego świata” jest oprowadzany przez narratora po obozie koncentracyjnym. Poznaje on realia życia w łagrze, dowiaduje się o masowych gwałtach, wycieńczającej pracy, do której byli zmuszani więźniowie, a także obojętności strażników na torturowanie więźniów. Przez porównanie obozów koncentracyjnych do piekła opisanego w „Boskiej komedii” Herling Grudziński chce pokazać czytelnikowi  terror w nich panujący, pogłębić rozważania o historii ludzkości, zmusić do refleksji o przeszłości i cierpieniach zadawanych sobie nawzajem.

Żadne dzieło literackie nie powstało w kulturowej próżni, autorzy nieustannie wprowadzają do  utworów intertekstualność. Dzięki nim zmuszają oni odbiorców literatury do rozważań na temat problematyki. Przez nawiązanie w „Innym świecie” do „Boskiej komedii” Herling Grudziński ukazuje cierpienie zadane osobom przebywającym w obozach koncentracyjnych. Zachęca czytelnika do refleksji o tym, jaką krzywdę jest w stanie wyrządzić drugiej osobie. Podobną funkcję ma aluzja do ballady „Romantyczność” w wierszu Broniewskiego. Dzięki niej autor polemizuje z romantycznym światopoglądem, pokazuje, że ludzkość nie kieruje się uczuciami przy podejmowaniu decyzji. Przez aluzje autorzy mogą również wejść w polemikę z poglądami innych twórców. W „Kordianie” Słowacki dyskutuje z mesjanizmem ukazanym w dziele Mickiewicza, zmuszając tym samym czytelnika do dogłębnej interpretacji czytanego tekstu oraz refleksji nad możliwymi do przyjęcia postawami.