Realizm brutalności – obraz wsi pańszczyźnianej w „Wyjarzmionej”

Akcja powieści rozpoczyna się w 1831 roku. Poznajemy Rozalkę Balawender – dziewięcioletnią chłopkę z lubelskiej wsi, która w akcie dziecięcej zemsty pozwala utonąć rannemu polskiemu oficerowi w bagnie, po czym zabiera jego złoto i kajet z osobistymi notatkami. Ten moment staje się symbolicznym początkiem jej społecznej i moralnej transformacji.

W kolejnych rozdziałach autorka z epicką rozpiętością opisuje brutalne realia życia chłopów pańszczyźnianych. Tworzy przy tym opowieść o świecie pełnym przemocy, zabobonów, zależności klasowych i walki o przetrwanie. Powieść śledzi rozwój Rozalki: od dziewczyny chłopskiej przez służącą aż po kobietę z aspiracjami i narzędziami umożliwiającymi przekroczenie granic swojej klasy. Proces ten ukazany jest jako bolesny i dwuznaczny – pełen cierpienia, zdrad i przekraczania granic moralnych.

Z czasem Rozalka zaczyna korzystać z notatek zawartych w kajecie Cypriana Poloka (czyli wspomnianego oficera) oraz nabywa umiejętności czytania i pisania. Kajet ten staje się dla niej „księgą przemiany” – źródłem wiedzy, języka, a przede wszystkim narzędzi władzy nad własną tożsamością i losem. Z chłopskiej dziewczyny przemienia się w kobietę o manierach, języku i aspiracjach panienki z dworu. Ten awans okupiony zostaje jednak odrzuceniem wspólnoty, rodzinnych więzi i samej siebie.

„Wyjarzmiona” Renaty Bożek

Strzyga, halucynacje i duchy przeszłości – realizm magiczny w służbie pamięci

Narracja przeskakuje o piętnaście lat – widzimy Rozalkę jako przyszłą żonę bogatego mężczyzny, kobietę o subtelnych manierach i eleganckim wyglądzie. Lecz duchy przeszłości nie pozwalają o sobie zapomnieć. Wciąż obecne są głosy zmarłych, halucynacje, a także postać Strzygi – demonicznej figury wiejskiej wyobraźni, symbolizującej grozę wyparcia i winy.

„Wyjarzmiona” Renaty Bożek to powieść, która stanowi odważne połączenie konwencji literatury łotrzykowskiej, Bildungsroman oraz realizmu magicznego. Renata Bożek kreśli obraz wsi jako przestrzeni brutalności, ale też kobiecej siły i mitologii, i konstruuje językową hybrydę: styl narracyjny łączy gwarę wsi lubelskiej z elegancją stylu wysokiego, pisemnego – tworząc swoisty kod emancypacyjny bohaterki. Przy tym nie brakuje tu – także w języku – wulgarnych opisów rzeczywistości, ale taką ją widziała młoda bohaterka. W sferze stylistycznej książka zachwyca więc barokowym bogactwem językowym. Gwara jest tu nie tylko ornamentem – stanowi narzędzie narracyjne, pozwalające uchwycić nie tyle realizm, ile światopogląd postaci. Dzięki niemu możemy doświadczyć wiejskiego mitu, w którym sacrum miesza się z profanum, a śmierć z erotyką.

Między jarzmem a wolnością – „Wyjarzmiona” jako manifest społeczny

Kluczowym wątkiem powieści jest klasowa transgresja – Rozalka, niczym późnonowoczesna self-made woman, wykuwa swoją drogę ku społecznej niezależności, choć środki tej emancypacji bywają amoralne. Bożek nie idealizuje bohaterki – Rozalka jest jednocześnie ofiarą i sprawczynią, wcieleniem ambiwalencji ludzkiego rozwoju.

Warto podkreślić również kontekst kulturowy i feministyczny – historia ukazana jest z perspektywy kobiety, która przeciwstawia się przypisanej jej roli cielesnej, społecznej i kulturowej. Rozalka nie tylko wykracza poza stereotyp „chłopskiej dziewki”, lecz także rozbija mity o bierności i poddaństwie. Jej kobiecość jest cielesna, brutalna, seksualna, a zarazem graniczna i buntownicza.

Powieść Renaty Bożek to literacki majstersztyk i nie ma w tym przesady, wybrałam książkę jako swój patronat, bo dawno nie zostałam porwana do literackiego świata, a Bożek się to udało. , Powieść, chociaż ubrana w historyczny kostium, stanowi głos w debacie o współczesnych nierównościach społecznych, klasizmie i emancypacji. To historia o tym, że wyzwolenie nie zawsze prowadzi do wolności – czasem jedynie zamienia jarzmo na inne.

Jeśli to czytasz — daj mi znać 🧡 na swoim ulubionym kanale: