zdania złożone — teoria

Jeże­li w zda­niu wystę­pu­je tyl­ko jed­na for­ma oso­bo­wa cza­sow­ni­ka, mówi­my o zda­niu poje­dyn­czym. Nato­miast zda­nia, w któ­rym są dwa cza­sow­ni­ki, to zda­nia złożone. 

Zda­nie zło­żo­ne też możesz roz­pra­co­wy­wać według schematu:

1. szu­kaj orzeczeń;

2. ponu­me­ruj, z ilu zdań poje­dyn­czych skła­da się zda­nie złożone;

3. zasta­nów się, czy jest to zło­żo­ne współ­rzęd­nie (poznasz po spój­ni­kach, na doda­tek zda­nia są sobie rów­ne), czy jest zło­żo­ne pod­rzęd­nie (jed­no zda­nie jest waż­niej­sze od dru­gie­go i od nie­go sta­wia się pyta­nia, na któ­re odpo­wia­da zda­nie  tego, jakie posta­wisz pyta­nie, zale­ży, jaki to typ zda­nia podrzędnego). 

W zda­niach współ­rzęd­nych oba czło­ny są tak samo waż­ne. Oto rodza­je zdań współrzędnych:

→ zda­nie współ­rzęd­nie zło­żo­ne łącz­ne roz­po­znasz po tym, że możesz pomię­dzy nimi wsta­wić spój­nik „i”, np. Kocham książ­ki i psy.

→ zda­nie współ­rzęd­nie zło­żo­ne roz­łącz­ne roz­po­znasz po tym, że możesz pomię­dzy nimi wsta­wić spój­nik „albo”; np. Poszła­bym do kina albo do teatru. 

→ zda­nie współ­rzęd­nie zło­żo­ne prze­ciw­staw­ne roz­po­znasz po tym, że możesz pomię­dzy nimi wsta­wić spój­nik „ale”, np. Chcia­ła­by to zro­bić, nie­mniej (= ale) umo­wa mi nie pozwala.

→ zda­nie współ­rzęd­nie zło­żo­ne wyni­ko­we roz­po­znasz po tym, że możesz pomię­dzy nimi wsta­wić spój­nik „więc”, np. Lubię fil­my akcji, dla­te­go (= więc) idę na „Bat­ma­na”.

Jak spraw­dzić, czy zda­nie jest zło­żo­ne podrzędnie?

1. podziel zda­nie na zda­nia pojedyncze;

2. poszu­kaj zda­nia, któ­re nie odpo­wia­da na żad­ne pyta­nie, ale je sta­wia — będzie to zda­nie nadrzędne;

3. zadaj pyta­nia kolej­nym zda­niom i od tego, jakie zadasz pyta­nie, zale­ży, jaki to typ zda­nia pod­rzęd­ne­go np. „któ­ry” – pod­rzęd­ne przydawkowe

Typy zdań pod­rzęd­nych (pyta­nie wycho­dzi od zda­nia nad­rzęd­ne­go, a zda­nie pod­rzęd­ne na nie odpowiada):

→ zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne pod­mio­to­we roz­po­znasz po tym, że odpo­wia­da­ją na pyta­nia „kto?”, „co?”, np. Ten jest kucha­rzem, kto gotu­je obiad

→ zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne orzecz­ni­ko­we roz­po­znasz po tym, że odpo­wia­da­ją na pyta­nia „kim jest?”, „czym jest?”, ale w pyta­niu musi poja­wić się cza­sow­nik, może być on w dowol­nym cza­sie, np. Ten obiad wyszedł tak świet­nie, że ludzie przy­szli na nie­go ponownie.

→ zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne przy­daw­ko­we roz­po­znasz po tym, że odpo­wia­da­ją na pyta­nia „jaki”, „któ­ry”, „czyj?”, np. Oni robi­li obiad, któ­ry wyszedł świetnie.

→ zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne dopeł­nie­nio­we roz­po­znasz po tym, że odpo­wia­da­ją na pyta­nia przy­pad­ków zależ­nych, czy­li wszyst­kich poza mia­now­ni­kiem i woła­czem: „kogo?”, „cze­go?”, „komu?”, „cze­mu?”, „kogo?”, „co?”, „z kim?”, „z czym?”, „o kim?”, „o czym?”, np. Sły­sza­łem, że mama poje­cha­ła na zaku­py samo­cho­dem wuj­ka. Widzia­łem, jak mama poje­cha­ła na zaku­py za pomo­cą samo­cho­du wujka.

→ zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we roz­po­znasz po tym, że odpo­wia­da­ją na pyta­nia oko­licz­ni­ków, mają róż­ne podtypy:

• zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we miej­sca odpo­wia­da na pyta­nia: „gdzie?”, „skąd?”, „dokąd?”, „któ­rę­dy?”, np. Wczo­raj poszli­śmy do miej­sca, gdzie moż­na grać w piłkę.

• zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we cza­su odpo­wia­da na pyta­nia: „kie­dy?”, „jak czę­sto?”, „jak dłu­go?”, „odkąd?”, np. Widzia­łem mamę, kie­dy wsia­da­ła do samochodu.

• zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we spo­so­bu odpo­wia­da na pyta­nia: „jak?”, „w jaki spo­sób?”, np. Mama poje­cha­ła na zaku­py tak, żeby nikt nie zauwa­żył. 

• zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we celu odpo­wia­da na pyta­nia: „po co?”, „w jakim celu?”, w zda­niu pod­rzęd­nym w funk­cji orze­cze­nia czę­sto wystę­pu­je bez­oko­licz­nik, np. Mama poje­cha­ła na zaku­py, żeby kupić chleb.

• zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we przy­czy­ny odpo­wia­da na pyta­nia: „dla­cze­go?”, „z jakiej przy­czy­ny?”, np. Mama poje­cha­ła na zaku­py, ponie­waż skoń­czył się chleb.

• zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we warun­ku odpo­wia­da na pyta­nia: „pod jakim warun­kiem?”, „na jakich warun­kach?”, np. Mama poje­dzie do skle­pu, pod warun­kiem że skoń­czy się chleb.

• zda­nie pod­rzęd­nie zło­żo­ne oko­licz­ni­ko­we przy­zwo­le­nia odpo­wia­da na pyta­nia: „pomi­mo co?”, np. Mama nie poje­cha­ła do skle­pu, pomi­mo że skoń­czył się chleb.

Zda­nia skła­do­we w zda­niu pod­rzęd­nym muszą być oddzie­lo­ne prze­cin­ka­mi, cza­sami wystę­pu­ją w nich imie­sło­wy, po któ­rych rów­nież sta­wia­my przecinek.