autor:

Johann Wolfgang Goethe

tytuł:

“Faust”

rodzaj literacki:

dramat

gatunek literacki:

tragedia o cechach preromantycznych

data wydania:

1833 r. 

epoka literacka:

romantyzm

miejsce wydania:

Królestwo Wirtembergii

czas akcji:

Akcja rozgrywa się w późnośredniowiecznych Niemczech

miejsce akcji:

Część I. Scena w pracowni — kilka nocnych godzin w gotyckiej izbie, którą zajmuje uczony. Pozostałe sceny części I — piwnica Auerbacha w Lipsku, kuchnia czarownicy, pokoik Małgorzaty, więzienie.  

geneza:

Goethe pracował nad dramatem “Faust” sześćdziesiąt lat. Część I napisał w 1808 r., a część II ukończył w 1831 r. Zgodnie z jego wolą dramat wydano rok po jego śmierci. Goethe był zainspirowany postacią średniowiecznego alchemika, doktorem Faustem, choć kreacja głównego bohatera ma wiele cech wspólnych z osobowością samego autora. Z legendarnym alchemikiem, łączy Goethego pasja do odkrywania tajemnic świata i mnogość zainteresowań. 

problematyka:

  • Faust jako bohater poszukujący — bohatera wyróżnia ogromna chęć do zdobywania wiedzy i zgłębienia wszystkich tajemnic. Gotowy jest zawrzeć pakt z diabłem, w zamian za osiągnięcie szczęścia lub przekonanie, że całkowite spełnienie jest niemożliwe.

  • Faust — pokaz iluzorycznej wiedzy. Bohater dramatu zgłębił szeroką wiedzę w różnych dziedzinach, ale ta wiedza nie dała mu gotowego przepisu na szczęście. 

  • Faust jako Prometeusz. Bohater wykorzystuje swoją wiedzę, aby pomagać społeczeństwu. Chce, żeby jego praca przysłużyła się przyszłym pokoleniom.  

język:

  • indywidualizacja języka bohaterów (Faust mówi językiem zmetaforyzowanym, Mefistofeles używa sarkazmu, ironii, kolokwializmu)

  • styl potoczny wypowiedzi sąsiaduje ze stylem metaforycznym, podniosłym

  • został zastosowany wiersz rymowany, jak i biały, jak również tekst prozatorski

  • występują tak zwane madrygały — małe wierszyki 

bohaterowie:

Faust — uczony, brodaty starzec. Znawca literatury, sztuki, nauk przyrodniczych, teologii. Jest żądny wiedzy, aktywny, ambitny i nieszczęśliwy. Poszukuje wiedzy, nieodkrytej dotąd przez ludzki umysł.


Mefistofeles — diabeł. Potrafi zmieniać swą postać, ukazuje się jako pies, innym razem jest żakiem. Błyskotliwy i przebiegły. Spełnia pragnienia Fausta, lecz nie zdobywa jego duszy.

   

Małgorzata — ukochana Fausta. Zafascynowana uczony, w pełni ufa swojemu pierwszemu silnemu uczuciu. Przyczynia się do śmierci matki i brata, zabija swoje dziecko. Za swoje czyny trafia do więzienia, nie próbuje uciekać, bo jest świadoma swoich win. 

streszczenie: 

Dramat Goethego jest zbudowany z dwóch części, a całość utworu poprzedzają dwa prologi – „Prolog w teatrze” i „Prolog w niebie”.

Faust jest średniowiecznym uczonym. Jest rozczarowany, że mimo zdobytej dotąd wiedzy, nie zdołał znaleźć odpowiedzi na wszystkie możliwe pytania. Prowadzi rozmowę z Duchem Ziemi (Wagnerem). Następnie, w samotności wyraża swoje refleksje na temat niewystarczalności zgłębionej przez lata nauki wiedzy. Chce popełnić samobójstwo, wypijając truciznę. Zmienia zdanie, usłyszawszy bijące dzwony i wielkanocne chóry kościelne.

Wraz ze swoim uczniem Faust spaceruje po mieście. Widzi na drodze czarnego pudla. Pies idzie za Faustem do jego pracowni. Faust czyta fragment Biblii: „Na początku było słowo” i rozmyśla nad nim. Jego rozważania przerywa pies, który zaczyna zmieniać kształty. Bohater wypowiada zaklęcie, potem usiłuje nastraszyć psa żarem z pieca. Nagle, w izbie pojawia się mgła i wyłania się z niej Mefistofeles — pies przybrał teraz wygląd ucznia. Faust uznaje tę postać za diabła. Mefistofeles zapowiada Faustowi, że planuje wkrótce złożyć mu propozycję.

Mefistofeles pojawia się w pracowni Fausta ponownie i zachęca bohatera, aby włożył czerwony płaszcz i zaczął korzystać z uroków życia. Mefistofeles obiecuje ofiarować Faustowi młodość i miłość. Faust podchodzi do słów diabła z rezerwą, gdyż jest życiem zmęczony, zatracił jego sens i myśli o własnej śmierci. Przystaje na propozycję diabła pod warunkiem, że poczuje takie nasycenie danym wydarzeniem, że zapragnie zatrzymać czas i wypowie słowa: “Trwaj, chwilo!”. Faust podpisuje własną krwią cyrograf.  

Mefistofeles chce wyrwać Fausta z pracowni i sprawić, aby wyruszył poznawać wielki świat. Diabeł ośmiesza naukę, a o zdobywaniu wiedzy z filozofii, prawa, czy medycyny mówi z ironią. Podpowiada uczonemu, m.in. jak postępować z kobietami. Faust zaintrygowany prostotą rad diabła decyduje się opuścić mury swej pracowni, mimo wątpliwości. 


Diabeł zabiera bohatera do piwnicy Auerbacha w Lipsku. Ukazuje przed Faustem, grupę studentów, która beztrosko bawi się, pijąc wino. Robi pokazowe sztuczki z alkoholem. Nagle wino rozlane na podłogę wznieca ogień, co wprawia młodych ludzi w zdziwienie.


Faust znajduje się w kuchni czarownicy, od której dostaje magiczny napój. Dzięki temu specyfikowi uczony zmienia się w młodego mężczyznę. Wkrótce po tym zdaniu spotyka Małgorzatę. Postanawia zdobyć jej serce, a Mefistofeles obiecuje mu swoje wsparcie w tym zakresie. Faust podrzuca do pokoju kobiety skrzynkę z klejnotami. Jednak matka ukochanej, zabiera ten dar do kościoła. Diabeł ponawia swoje działanie i tym razem Małgorzata daje się skusić, a skrzynkę zanosi do Marty, jej sąsiadki. 


Mefistofeles namawia Małgorzatę, do odwzajemnienia uczuć, jakimi darzy ją Faust. Dziewczyna podaje matce środek nasenny i wpuszcza do swej sypialni Fausta. Podany specyfik sprawia, że jej matka umiera. Wkrótce Małgorzata podejrzewa, że jest w ciąży, a Zły Duch potęguje u niej poczucie winy. 


Walenty — brat Małgorzaty wraca z wojska. Pragnie pomścić hańbę siostry, ale zostaje zabity przez Fausta. Małgorzata topi dziecko, które urodziła. Zostaje uwieziona i skazana na śmierć. Zdaje sobie sprawę, że popełniła zbrodnię, ale mim tego, że Faust chce jej pomóc w ucieczce z więzienia, ona nie chce opuszczać tych murów (widzi Mefistofelesa). Cały czas wzywa Boga. Zostaje stracona. Wówczas Głos z góry mówi, że dziewczyna jest ocalona.


Faust odbywa podróż w czasy starożytne. Jego kochanką i żoną staje się Helena Trojańska (najpiękniejsza kobieta mitologicznego świata). Po śmierci ich syna Helena przenosi się do Hadesu, a uczony wraca do Niemiec. Zdobywa w bitwie terytorium i staje się jego władcą. Chce być dobrym rządzącym, ale jest bezwzględnym władcą: jeśli na przykład przeszkadza jakiś dom, rozkazuje go zniszczyć, a jego dawni właściciele ponoszą śmierć (wywołuje ją diabeł). Pojawia się upersonifikowana Troska, która odbiera uczonemu wzrok. Diabeł wysyła duchy (Lemury), aby wykopały grób dla Fausta. On jednak nie spodziewa się śmierci, a wkrótce odkrywa, że istotą szczęścia jest dla niego pomaganie innym. Jest to zadowolenie nieprzemijające, które przynosi upragniony sens życia. Faust, umierając, jest zdania, że właśnie teraz mógłby wypowiedzieć słowa, które są wpisane w cyrograf. Jednak diabeł już nad nim nie panuje. Duchy zmarłych wstawiają się za nim (również duch Małgorzaty — Pokutnica) i dusza bohatera wkracza do raju.            

style/kierunki: 

  • synteza wielu gatunków literackich (tragedia, ballada, romans, moralitet, baśń)

  • zasada decorum — elementy tragiczne i komiczne oraz patetyczne i groteskowe są ze sobą ścisło zespolone. 

  • dramat łamie klasyczną zasadę trzech jedności (miejsca, czasu, akcji).

symbolika:

Faust jest symbolem uczonego, który za możliwość przekroczenia granic ludzkiego poznania jest gotów zapłacić najwyższą cenę, nawet wejść w układ z samym diabłem. Faust symbolizuje poszukiwanie nieśmiertelności i wiecznej młodości oraz bunt przeciwko ograniczeniom, jakie na człowieka nakłada natura. 

motywy literackie:

  • motyw kobiety — dwie postaci kobiece: Małgorzata i Helena Trojańska — najpiękniejsza kobieta świata według mitologii

  • motyw bohatera romantycznego — Faust przejawia cechy bohatera romantycznego

  • motyw ucznia i mistrza — w tym dramacie ich rolkę spełnia Mefistofeles i Faust

  • motyw artysty — poeta (poglądy bliskie romantykom) i artysta (jednostka obdarzona twórczą mocą)

  • motyw cierpienia — Małgorzata przypłaca swoją miłość cierpieniem

  • motyw diabła — Mefistofeles zakłada się o duszę Fausta i chce wygrać za wszelką cenę

  • motyw Boga — obraz Boga, który bezgranicznie wierzy w człowieka 

  • motyw wędrówki — Faust odbywa wędrówkę w czasie i przestrzeni

  • motyw winy — towarzyszy błędnym decyzjom Fausta. Poczucie winy dotkliwie odczuwa też Małgorzata. 

  • motyw zła — symbolem zła w dramacie jest Mefistofeles

konteksty:

  • dramat z 1604 r. “Tragiczne dzieje doktora Fausta” (Christopher Marlow) — przedstawia maga, który zawiera pakt z diabłem.

  • “Prolog w niebie” jest nawiązaniem do układu między Bogiem a diabłem, do biblijnej księgi Hioba.

  • “Pani Twardowska” A. Mickiewicz — ballada, w której pojawia się Mefistofeles.

  • “Mistrz i Małgorzata” Michaił Bułhakov — motto powieści pochodzi z dramatu Goethego. 

  • “Doktor Faustus” T. Mann — życie artysty, kompozytora, który zawiera pakt z diabłem. 

  • wiersz “Faust” J.B.Ożóg

  • “Pasja doktora Fausta”, “Potępienie doktora Fausta” J.S.Sito – dramaty o dziejach legendarnego czarnoksiężnika

  • film “Faust” (Niemcy, 1924, reż Friedrich Wilhelm Murnau)

  • film “Faust” (RFN, 1960 r.)

  • film “Faust” (Czechy, 1994, reż. Jan Svankmajer)

  • opera “Potępienie Fausta” (Hector Berlioz, 1845-1846))

  • opera “Doktor Faust” (Ferruccio Busconi, 1916-1925)

  • “Symfonia Faustowska” (Ferenc Liszt, 1854-1857) 

co jeszcze się omawia przy tej lekturze? l

Motyw faustowski


Odwieczny temat ludzkiego dążenia do nieśmiertelności, do zapanowania nad czasem i poznania niedostępnych umysłem tajemnicy życia i śmierci. Jest to również pragnienie wiecznej młodości za wszelką cenę. Nawet za cenę paktu z samym diabłem.