autor:

Johann Wol­fgang Goethe

tytuł:

“Faust”

rodzaj lite­rac­ki:

dra­mat

gatu­nek literacki:

tra­ge­dia o cechach preromantycznych

data wyda­nia:

1833 r. 

epo­ka literacka:

roman­tyzm

miej­sce wydania:

Kró­le­stwo Wirtembergii

czas akcji:

Akcja roz­gry­wa się w póź­no­śre­dnio­wiecz­nych Niemczech

miej­sce akcji:

Część I. Sce­na w pra­cow­ni — kil­ka noc­nych godzin w gotyc­kiej izbie, któ­rą zaj­mu­je uczo­ny. Pozo­sta­łe sce­ny czę­ści I — piw­ni­ca Auer­ba­cha w Lip­sku, kuch­nia cza­row­ni­cy, poko­ik Mał­go­rza­ty, więzienie. 

gene­za:

Goethe pra­co­wał nad dra­ma­tem “Faust” sześć­dzie­siąt lat. Część I napi­sał w 1808 r., a część II ukoń­czył w 1831 r. Zgod­nie z jego wolą dra­mat wyda­no rok po jego śmier­ci. Goethe był zain­spi­ro­wa­ny posta­cią śre­dnio­wiecz­ne­go alche­mi­ka, dok­to­rem Fau­stem, choć kre­acja głów­ne­go boha­te­ra ma wie­le cech wspól­nych z oso­bo­wo­ścią same­go auto­ra. Z legen­dar­nym alche­mi­kiem, łączy Goethe­go pasja do odkry­wa­nia tajem­nic świa­ta i mno­gość zainteresowań. 

pro­ble­ma­ty­ka:

  • Faust jako boha­ter poszu­ku­ją­cy — boha­te­ra wyróż­nia ogrom­na chęć do zdo­by­wa­nia wie­dzy i zgłę­bie­nia wszyst­kich tajem­nic. Goto­wy jest zawrzeć pakt z dia­błem, w zamian za osią­gnię­cie szczę­ścia lub prze­ko­na­nie, że cał­ko­wi­te speł­nie­nie jest niemożliwe.

  • Faust — pokaz ilu­zo­rycz­nej wie­dzy. Boha­ter dra­ma­tu zgłę­bił sze­ro­ką wie­dzę w róż­nych dzie­dzi­nach, ale ta wie­dza nie dała mu goto­we­go prze­pi­su na szczęście. 

  • Faust jako Pro­me­te­usz. Boha­ter wyko­rzy­stu­je swo­ją wie­dzę, aby poma­gać spo­łe­czeń­stwu. Chce, żeby jego pra­ca przy­słu­ży­ła się przy­szłym pokoleniom. 

język:

  • indy­wi­du­ali­za­cja języ­ka boha­te­rów (Faust mówi języ­kiem zme­ta­fo­ry­zo­wa­nym, Mefi­sto­fe­les uży­wa sar­ka­zmu, iro­nii, kolokwializmu)

  • styl potocz­ny wypo­wie­dzi sąsia­du­je ze sty­lem meta­fo­rycz­nym, podniosłym

  • został zasto­so­wa­ny wiersz rymo­wa­ny, jak i bia­ły, jak rów­nież tekst prozatorski

  • wystę­pu­ją tak zwa­ne madry­ga­ły — małe wierszyki 

boha­te­ro­wie:

Faust — uczo­ny, bro­da­ty sta­rzec. Znaw­ca lite­ra­tu­ry, sztu­ki, nauk przy­rod­ni­czych, teo­lo­gii. Jest żąd­ny wie­dzy, aktyw­ny, ambit­ny i nie­szczę­śli­wy. Poszu­ku­je wie­dzy, nie­od­kry­tej dotąd przez ludz­ki umysł.


Mefi­sto­fe­les — dia­beł. Potra­fi zmie­niać swą postać, uka­zu­je się jako pies, innym razem jest żakiem. Bły­sko­tli­wy i prze­bie­gły. Speł­nia pra­gnie­nia Fau­sta, lecz nie zdo­by­wa jego duszy.

   

Mał­go­rza­ta — uko­cha­na Fau­sta. Zafa­scy­no­wa­na uczo­ny, w peł­ni ufa swo­je­mu pierw­sze­mu sil­ne­mu uczu­ciu. Przy­czy­nia się do śmier­ci mat­ki i bra­ta, zabi­ja swo­je dziec­ko. Za swo­je czy­ny tra­fia do wię­zie­nia, nie pró­bu­je ucie­kać, bo jest świa­do­ma swo­ich win. 

stresz­cze­nie: 

Dra­mat Goethe­go jest zbu­do­wa­ny z dwóch czę­ści, a całość utwo­ru poprze­dza­ją dwa pro­lo­gi – „Pro­log w teatrze” i „Pro­log w niebie”.

Faust jest śre­dnio­wiecz­nym uczo­nym. Jest roz­cza­ro­wa­ny, że mimo zdo­by­tej dotąd wie­dzy, nie zdo­łał zna­leźć odpo­wie­dzi na wszyst­kie moż­li­we pyta­nia. Pro­wa­dzi roz­mo­wę z Duchem Zie­mi (Wagne­rem). Następ­nie, w samot­no­ści wyra­ża swo­je reflek­sje na temat nie­wy­star­czal­no­ści zgłę­bio­nej przez lata nauki wie­dzy. Chce popeł­nić samo­bój­stwo, wypi­ja­jąc tru­ci­znę. Zmie­nia zda­nie, usły­szaw­szy biją­ce dzwo­ny i wiel­ka­noc­ne chó­ry kościelne.

Wraz ze swo­im uczniem Faust spa­ce­ru­je po mie­ście. Widzi na dro­dze czar­ne­go pudla. Pies idzie za Fau­stem do jego pra­cow­ni. Faust czy­ta frag­ment Biblii: „Na począt­ku było sło­wo” i roz­my­śla nad nim. Jego roz­wa­ża­nia prze­ry­wa pies, któ­ry zaczy­na zmie­niać kształ­ty. Boha­ter wypo­wia­da zaklę­cie, potem usi­łu­je nastra­szyć psa żarem z pie­ca. Nagle, w izbie poja­wia się mgła i wyła­nia się z niej Mefi­sto­fe­les — pies przy­brał teraz wygląd ucznia. Faust uzna­je tę postać za dia­bła. Mefi­sto­fe­les zapo­wia­da Fau­sto­wi, że pla­nu­je wkrót­ce zło­żyć mu propozycję.

Mefi­sto­fe­les poja­wia się w pra­cow­ni Fau­sta ponow­nie i zachę­ca boha­te­ra, aby wło­żył czer­wo­ny płaszcz i zaczął korzy­stać z uro­ków życia. Mefi­sto­fe­les obie­cu­je ofia­ro­wać Fau­sto­wi mło­dość i miłość. Faust pod­cho­dzi do słów dia­bła z rezer­wą, gdyż jest życiem zmę­czo­ny, zatra­cił jego sens i myśli o wła­snej śmier­ci. Przy­sta­je na pro­po­zy­cję dia­bła pod warun­kiem, że poczu­je takie nasy­ce­nie danym wyda­rze­niem, że zapra­gnie zatrzy­mać czas i wypo­wie sło­wa: “Trwaj, chwi­lo!”. Faust pod­pi­su­je wła­sną krwią cyrograf. 

Mefi­sto­fe­les chce wyrwać Fau­sta z pra­cow­ni i spra­wić, aby wyru­szył pozna­wać wiel­ki świat. Dia­beł ośmie­sza naukę, a o zdo­by­wa­niu wie­dzy z filo­zo­fii, pra­wa, czy medy­cy­ny mówi z iro­nią. Pod­po­wia­da uczo­ne­mu, m.in. jak postę­po­wać z kobie­ta­mi. Faust zain­try­go­wa­ny pro­sto­tą rad dia­bła decy­du­je się opu­ścić mury swej pra­cow­ni, mimo wątpliwości. 


Dia­beł zabie­ra boha­te­ra do piw­ni­cy Auer­ba­cha w Lip­sku. Uka­zu­je przed Fau­stem, gru­pę stu­den­tów, któ­ra bez­tro­sko bawi się, pijąc wino. Robi poka­zo­we sztucz­ki z alko­ho­lem. Nagle wino roz­la­ne na pod­ło­gę wznie­ca ogień, co wpra­wia mło­dych ludzi w zdziwienie.


Faust znaj­du­je się w kuch­ni cza­row­ni­cy, od któ­rej dosta­je magicz­ny napój. Dzię­ki temu spe­cy­fi­ko­wi uczo­ny zmie­nia się w mło­de­go męż­czy­znę. Wkrót­ce po tym zda­niu spo­ty­ka Mał­go­rza­tę. Posta­na­wia zdo­być jej ser­ce, a Mefi­sto­fe­les obie­cu­je mu swo­je wspar­cie w tym zakre­sie. Faust pod­rzu­ca do poko­ju kobie­ty skrzyn­kę z klej­no­ta­mi. Jed­nak mat­ka uko­cha­nej, zabie­ra ten dar do kościo­ła. Dia­beł pona­wia swo­je dzia­ła­nie i tym razem Mał­go­rza­ta daje się sku­sić, a skrzyn­kę zano­si do Mar­ty, jej sąsiadki. 


Mefi­sto­fe­les nama­wia Mał­go­rza­tę, do odwza­jem­nie­nia uczuć, jaki­mi darzy ją Faust. Dziew­czy­na poda­je mat­ce śro­dek nasen­ny i wpusz­cza do swej sypial­ni Fau­sta. Poda­ny spe­cy­fik spra­wia, że jej mat­ka umie­ra. Wkrót­ce Mał­go­rza­ta podej­rze­wa, że jest w cią­ży, a Zły Duch potę­gu­je u niej poczu­cie winy. 


Walen­ty — brat Mał­go­rza­ty wra­ca z woj­ska. Pra­gnie pomścić hań­bę sio­stry, ale zosta­je zabi­ty przez Fau­sta. Mał­go­rza­ta topi dziec­ko, któ­re uro­dzi­ła. Zosta­je uwie­zio­na i ska­za­na na śmierć. Zda­je sobie spra­wę, że popeł­ni­ła zbrod­nię, ale mim tego, że Faust chce jej pomóc w uciecz­ce z wię­zie­nia, ona nie chce opusz­czać tych murów (widzi Mefi­sto­fe­le­sa). Cały czas wzy­wa Boga. Zosta­je stra­co­na. Wów­czas Głos z góry mówi, że dziew­czy­na jest ocalona.


Faust odby­wa podróż w cza­sy sta­ro­żyt­ne. Jego kochan­ką i żoną sta­je się Hele­na Tro­jań­ska (naj­pięk­niej­sza kobie­ta mito­lo­gicz­ne­go świa­ta). Po śmier­ci ich syna Hele­na prze­no­si się do Hade­su, a uczo­ny wra­ca do Nie­miec. Zdo­by­wa w bitwie tery­to­rium i sta­je się jego wład­cą. Chce być dobrym rzą­dzą­cym, ale jest bez­względ­nym wład­cą: jeśli na przy­kład prze­szka­dza jakiś dom, roz­ka­zu­je go znisz­czyć, a jego daw­ni wła­ści­cie­le pono­szą śmierć (wywo­łu­je ją dia­beł). Poja­wia się uper­so­ni­fi­ko­wa­na Tro­ska, któ­ra odbie­ra uczo­ne­mu wzrok. Dia­beł wysy­ła duchy (Lemu­ry), aby wyko­pa­ły grób dla Fau­sta. On jed­nak nie spo­dzie­wa się śmier­ci, a wkrót­ce odkry­wa, że isto­tą szczę­ścia jest dla nie­go poma­ga­nie innym. Jest to zado­wo­le­nie nie­prze­mi­ja­ją­ce, któ­re przy­no­si upra­gnio­ny sens życia. Faust, umie­ra­jąc, jest zda­nia, że wła­śnie teraz mógł­by wypo­wie­dzieć sło­wa, któ­re są wpi­sa­ne w cyro­graf. Jed­nak dia­beł już nad nim nie panu­je. Duchy zmar­łych wsta­wia­ją się za nim (rów­nież duch Mał­go­rza­ty — Pokut­ni­ca) i dusza boha­te­ra wkra­cza do raju. 

style/kierunki: 

  • syn­te­za wie­lu gatun­ków lite­rac­kich (tra­ge­dia, bal­la­da, romans, mora­li­tet, baśń)

  • zasa­da deco­rum — ele­men­ty tra­gicz­ne i komicz­ne oraz pate­tycz­ne i gro­te­sko­we są ze sobą ści­sło zespolone. 

  • dra­mat łamie kla­sycz­ną zasa­dę trzech jed­no­ści (miej­sca, cza­su, akcji).

sym­bo­li­ka:

Faust jest sym­bo­lem uczo­ne­go, któ­ry za moż­li­wość prze­kro­cze­nia gra­nic ludz­kie­go pozna­nia jest gotów zapła­cić naj­wyż­szą cenę, nawet wejść w układ z samym dia­błem. Faust sym­bo­li­zu­je poszu­ki­wa­nie nie­śmier­tel­no­ści i wiecz­nej mło­do­ści oraz bunt prze­ciw­ko ogra­ni­cze­niom, jakie na czło­wie­ka nakła­da natura. 

moty­wy literackie:

  • motyw kobie­ty — dwie posta­ci kobie­ce: Mał­go­rza­ta i Hele­na Tro­jań­ska — naj­pięk­niej­sza kobie­ta świa­ta według mitologii

  • motyw boha­te­ra roman­tycz­ne­go — Faust prze­ja­wia cechy boha­te­ra romantycznego

  • motyw ucznia i mistrza — w tym dra­ma­cie ich rol­kę speł­nia Mefi­sto­fe­les i Faust

  • motyw arty­sty — poeta (poglą­dy bli­skie roman­ty­kom) i arty­sta (jed­nost­ka obda­rzo­na twór­czą mocą)

  • motyw cier­pie­nia — Mał­go­rza­ta przy­pła­ca swo­ją miłość cierpieniem

  • motyw dia­bła — Mefi­sto­fe­les zakła­da się o duszę Fau­sta i chce wygrać za wszel­ką cenę

  • motyw Boga — obraz Boga, któ­ry bez­gra­nicz­nie wie­rzy w człowieka 

  • motyw wędrów­ki — Faust odby­wa wędrów­kę w cza­sie i przestrzeni

  • motyw winy — towa­rzy­szy błęd­nym decy­zjom Fau­sta. Poczu­cie winy dotkli­wie odczu­wa też Małgorzata. 

  • motyw zła — sym­bo­lem zła w dra­ma­cie jest Mefistofeles

kon­tek­sty:

  • dra­mat z 1604 r. “Tra­gicz­ne dzie­je dok­to­ra Fau­sta” (Chri­sto­pher Mar­low) — przed­sta­wia maga, któ­ry zawie­ra pakt z diabłem.

  • “Pro­log w nie­bie” jest nawią­za­niem do ukła­du mię­dzy Bogiem a dia­błem, do biblij­nej księ­gi Hioba.

  • “Pani Twar­dow­ska” A. Mic­kie­wicz — bal­la­da, w któ­rej poja­wia się Mefistofeles.

  • “Mistrz i Mał­go­rza­ta” Micha­ił Buł­ha­kov — mot­to powie­ści pocho­dzi z dra­ma­tu Goethego. 

  • “Dok­tor Fau­stus” T. Mann — życie arty­sty, kom­po­zy­to­ra, któ­ry zawie­ra pakt z diabłem. 

  • wiersz “Faust” J.B.Ożóg

  • “Pasja dok­to­ra Fau­sta”, “Potę­pie­nie dok­to­ra Fau­sta” J.S.Sito – dra­ma­ty o dzie­jach legen­dar­ne­go czarnoksiężnika

  • film “Faust” (Niem­cy, 1924, reż Frie­drich Wil­helm Murnau)

  • film “Faust” (RFN, 1960 r.)

  • film “Faust” (Cze­chy, 1994, reż. Jan Svankmajer)

  • ope­ra “Potę­pie­nie Fau­sta” (Hec­tor Ber­lioz, 1845 – 1846))

  • ope­ra “Dok­tor Faust” (Fer­ruc­cio Busco­ni, 1916 – 1925)

  • “Sym­fo­nia Fau­stow­ska” (Ferenc Liszt, 1854 – 1857) 

co jesz­cze się oma­wia przy tej lek­tu­rze? l

Motyw fau­stow­ski


Odwiecz­ny temat ludz­kie­go dąże­nia do nie­śmier­tel­no­ści, do zapa­no­wa­nia nad cza­sem i pozna­nia nie­do­stęp­nych umy­słem tajem­ni­cy życia i śmier­ci. Jest to rów­nież pra­gnie­nie wiecz­nej mło­do­ści za wszel­ką cenę. Nawet za cenę pak­tu z samym diabłem.