Przez rażą­cy błąd lek­sy­kal­ny nale­ży rozu­mieć takie odstęp­stwo od wzor­co­wej nor­my  lek­sy­kal­nej współ­cze­snej pol­sz­czy­zny, któ­re odzna­cza się co naj­mniej jed­ną z poniż­szych cech: 

a) powo­du­je nie­zro­zu­mia­łość frag­men­tu tek­stu, zawie­ra­ją­ce­go taki wyraz, b) powo­du­je zro­zu­mie­nie frag­men­tu tek­stu, zawie­ra­ją­ce­go taki wyraz, nie­zgod­ne z inten­cją  nadaw­cy tekstu, 

c) powo­du­je powsta­nie połą­cze­nia wyra­zo­we­go wyraź­nie naru­sza­ją­ce­go nor­mę w zakre­sie  łącz­li­wo­ści sys­te­mo­wej bądź nor­ma­tyw­nej dane­go wyrazu, 

d) powo­du­je powsta­nie połą­cze­nia jaw­nie redundantnego. 

Takie odstęp­stwa od nor­my lek­sy­kal­nej powsta­ją wskutek: 

1. NIEZNAJOMOŚCI WŁAŚCIWEGO ZNACZENIA WYRAZU 

▪ spo­wo­do­wa­ne­go jego złą inter­pre­ta­cją sło­wo­twór­czą, np.: opor­tu­ni­sta w zn. ‘ktoś  sta­wia­ją­cy opór’, spo­le­gli­wy w zn. ‘ule­gły’ resen­ty­ment w zn. ‘powrót uczu­cia’, chło­po­ma­nia w zn. ‘wycho­dze­nie chło­pek za mąż’ 

▪ przez tyl­ko sko­ja­rze­nie z pew­ną sfe­rą poję­cio­wą (np. nazwa­mi abs­trak­cyj­nych pojęć  albo nazwa­mi z zakre­su poli­ty­ki czy eko­no­mii) bez dokład­ne­go rozu­mie­nia, np.: enig­ma­tycz­ny w zn. ‘zwię­zły’, dywa­ga­cje w zn. ‘roz­wa­ża­nia’, arbi­tral­ny w zn. ‘spra­wie­dli­wy’. 

2. MYLENIA WYRAZÓW PODOBNIE BRZMIĄCYCH (PARONIMÓW), np.: bynaj­mniej w zn.  ‘przy­naj­mniej’, adop­to­wać w zn. ‘przy­sto­so­wać’, efek­tyw­ny w zn. ‘robią­cy wra­że­nie’ 3. UŻYCIA WYRAZÓW SZCZEGÓLNIE MODNYCH (NATRĘTÓW JĘZYKOWYCH), np.: twar­dy w zn.  ‘nie­pod­wa­żal­ny’ (twar­dy dowód), zabez­pie­czyć w zn. ‘zagwa­ran­to­wać’ (zabez­pie­czyć środ­ki), imple­men­to­wać w zn. ‘wdra­żać’ (imple­men­to­wać prze­pi­sy) 

4. NARUSZENIA ŁĄCZLIWOŚCI LEKSYKALNO-SEMANTYCZNEJ WYRAZU: 

▪ przez naru­sze­nie łącz­li­wo­ści kate­go­rial­nej lub nor­ma­tyw­nej np.: odnieść klę­skę,  boha­te­ro­wie obja­wi­li się, cał­ko­wi­cie zako­cha­ny, poko­nać podróż, cechy wyga­sa­ją ▪ przez powsta­nie jaw­nych ple­ona­zmów, np.: znów powró­cić, poje­dyn­cza jed­nost­ka,  okres cza­su, kon­ty­nu­ować dalej. 

Przez rażą­cy błąd sło­wo­twór­czy nale­ży rozu­mieć nowy wyraz powsta­ły nie­zgod­nie  z regu­ła­mi two­rze­nia neo­lo­gi­zmów w polszczyźnie: 

▪ nie­zgod­ny z mode­lem sło­wo­twór­czym akcep­to­wa­nym w nor­mie wzor­co­wej, np.: kon­tyg ‘week­end’ 

▪ utwo­rzo­ny nie­wła­ści­wym for­man­tem, np.: bab­cio­wy ‘bab­ci­ny’ 

▪ zawie­ra­ją­cy nie­wła­ści­wą postać tema­tu sło­wo­twór­cze­go, np.: euro­sejm ‘euro­par­la­ment’. Rażą­ce błę­dy sło­wo­twór­cze są rzad­kie w pra­cach uczniów.

Przez rażą­cy błąd fra­ze­olo­gicz­ny nale­ży rozu­mieć takie odstęp­stwo od wzor­co­wej nor­my  fra­ze­olo­gicz­nej współ­cze­snej pol­sz­czy­zny, któ­re odzna­cza się co naj­mniej jed­ną  z nastę­pu­ją­cych cech: 

a) powo­du­je nie­zro­zu­mia­łość tek­stu zawie­ra­ją­ce­go dany fra­ze­olo­gizm, b) powo­du­je zro­zu­mie­nie fra­ze­olo­gi­zmu nie­zgod­ne z jego zna­cze­niem, c) powo­du­je w danym kon­tek­ście udo­słow­nie­nie zna­cze­nia ele­men­tów two­rzą­cych frazeologizm. 

Takie odstęp­stwa od nor­my fra­ze­olo­gicz­nej powsta­ją wskutek: 

▪ nie­zro­zu­mie­nia zna­cze­nia uży­te­go związ­ku fra­ze­olo­gicz­ne­go, np.: roz­pi­su­ją się oni do  gra­nic możliwości 

▪ mody­fi­ka­cji jego for­my (wymia­ny, roz­sze­rze­nia, skró­ce­nia bądź kon­ta­mi­na­cji skła­du  lek­sy­kal­ne­go), np.: [miłość] odgór­nie ska­za­na na nie­po­wo­dze­nie, [dra­ma­ty] dokład­nie  wyty­ka­ją nam pal­cem, utwo­ry, któ­rych har­mo­nia i eks­pre­syj­ność uczuć doty­ka­ją każ­dą duszę 

▪ umiesz­cze­nia związ­ku w nie­wła­ści­wym kon­tek­ście, np.: Wokul­ski był ofia­rą losu, kie­dy  sta­rał się zro­bić coś użytecznego.

Za rażą­ce błę­dy flek­syj­ne nale­ży uznać takie odstęp­stwa od wzor­co­wej nor­my flek­syj­nej  współ­cze­snej pol­sz­czy­zny, któ­re doty­czą wyra­zów powszech­nie zna­nych, czę­sto uży­wa­nych  i odno­szą­cych się do codzien­nych realiów, utrud­nia­ją wła­ści­wą inter­pre­ta­cję tek­stu lub budzą  sko­ja­rze­nia nie­zgod­ne z inten­cją nadawcy. 

Do rażą­cych odstępstw od nor­my języ­ko­wej nale­ży więc zali­czyć nastę­pu­ją­ce typy błę­dów  fleksyjnych: 

1. W ZAKRESIE FLEKSJI RZECZOWNIKÓW POSPOLITYCH 

▪ Przy­pi­sa­nie rze­czow­ni­ko­wi nie­wła­ści­we­go rodza­ju gra­ma­tycz­ne­go, np. *ta kom­po­nen­ta,  *ten poma­rańcz. 

▪ Wybór nie­wła­ści­wej posta­ci mia­now­ni­ka licz­by poje­dyn­czej, np. *bogi­nia, *ide­ja,  *gałęź. 

▪ Wybór nie­wła­ści­wej koń­ców­ki flek­syj­nej, np. *koto­wi, *w cudzy­sło­wiu, *przy­ja­cie­la­mi. ▪ Wybór nie­wła­ści­wej posta­ci tema­tu flek­syj­ne­go, np. *o kwia­cie, *w gniaź­dzie, *(tego)  zna­mia. 

2. W ZAKRESIE FLEKSJI NAZW WŁASNYCH 

▪ Błęd­na odmia­na nazwi­ska lub nie­odmie­nia­nie nazwi­ska, któ­re­mu moż­na przy­pi­sać  wzo­rzec odmia­ny, np.: *(utwo­ry) Fre­dra, * z Bona­par­tym, *(obra­zy) Picas­so. ▪ Błęd­na odmia­na nazwy geo­gra­ficz­nej lub nie­odmie­nia­nie nazwy, któ­rej moż­na  przy­pi­sać wzo­rzec odmia­ny, np. *w Zako­pa­nym, *z Koło­brze­ga,  *w Niemcach,*z Liverpool. 

3. W ZAKRESIE FLEKSJI CZASOWNIKÓW 

▪ Uży­wa­nie nie­wła­ści­wej posta­ci bez­oko­licz­ni­ka, np. *wziąść, *schuść, *pęc. ▪ Odmia­na cza­sow­ni­ków zakoń­czo­nych na -ać wg nie­wła­ści­we­go wzor­ca, np. *dep­ta,  *gwiz­da, *trzy­mie. 

▪ Nie­po­praw­na odmia­na cza­sow­ni­ków o zakoń­cze­niu -ywać, np. *porów­ny­wu­je, *dorów­ny­wu­ją­cy, *doko­ny­wu­ją­cy. 

▪ Uży­wa­nie nie­po­praw­nych form 1. os. lp cza­su prze­szłe­go rodz. męskie­go, np.  *zaczę­łem, *wzię­łem *przy­szłem. 

▪ Uży­wa­nie nie­po­praw­nych form cza­su prze­szłe­go rodz. żeń­skie­go, np. *dmu­chła, *pośli­zła się, *trza­sła. 

▪ Nie­uwzględ­nia­nie wymian gło­sko­wych w odmia­nie cza­sow­ni­ków, np. *gnie­tą,  *zawie­zą. 

▪ Uży­wa­nie w 3 os. lm form z gło­ską mięk­ką w wypad­ku cza­sow­ni­ków zacho­wu­ją­cych  w odmia­nie gło­skę twar­dą (lub odwrot­nie), np. *rwią, *tłu­czą, *kła­mą. 

▪ Uży­wa­nie skró­co­nych posta­ci cza­sow­ni­ków umieć i rozu­mieć w 3 os. lm cza­su  teraź­niej­sze­go: *umią, *rozu­mią. 

4. W ZAKRESIE FLEKSJI POZOSTAŁYCH CZĘŚCI MOWY 

▪ Błę­dy w odmia­nie przy­miot­ni­ków, takie jak *bar­dziej wyż­szy, *nie­bie­ściej­szy. ▪ Błę­dy w odmia­nie liczeb­ni­ków, takie jak *dwie­stu, *czter­dzie­sto­ro. 

▪ Błę­dy w odmia­nie zaim­ków, takie jak *te opo­wia­da­nie, *te sło­wo.

Za rażą­ce błę­dy sty­li­stycz­ne nale­ży uznać takie odstęp­stwa od wzor­co­wej nor­my języ­ko­wej  współ­cze­snej pol­sz­czy­zny, któ­re powo­du­ją powsta­nie frag­men­tu nie­spój­ne­go sty­li­stycz­nie  (zawie­ra­ją­ce­go ele­men­ty róż­nych sty­lów języ­ko­wych), utrud­nia­ją zro­zu­mie­nie tek­stu lub  powo­du­ją nie­uza­sad­nio­ne powtórzenia. 

1. BŁĘDY POWODUJĄCE NIESPÓJNOŚĆ STYLISTYCZNĄ, POLEGAJĄCE NA NIEUZASADNIONYM  ŁĄCZENIU ELEMENTÓW RÓŻNYCH STYLÓW JĘZYKOWYCH 

▪ mie­sza­nie ele­men­tów sty­lu wyso­kie­go i sty­lu kolo­kwial­ne­go, np.: 

Mój kole­ga napi­sał nie­daw­no na język pol­ski bar­dzo dobrą, a przy­naj­mniej taką w moim  odczu­ciu, pra­cę. Pani pro­fe­sor kaza­ła nam napi­sać tekst sty­li­zo­wa­ny na język biblij­ny. Jak  moż­na się domy­ślić – nastą­pił wysyp przy­po­wie­ści; przy­po­wieść Rober­ta (bo tak ów kole­ga się  zwie) trak­to­wa­ła o mło­dych miesz­kań­cach war­szaw­skiej Pra­gi doko­nu­ją­cych kon­fi­ska­ty mie­nia 

przy­pad­ko­we­go tury­sty. (…) Dwie godzi­ny cięż­kiej pra­cy poskut­ko­wa­ły soczy­stą, jędr­ną szóst­ką w dzien­ni­ku (słusz­nie, nale­ża­ło mi się).  

▪ wpla­ta­nie do zda­nia poje­dyn­czych wyra­zów potocz­nych, kon­tra­stu­ją­cych sty­li­stycz­nie  z języ­kiem wypra­co­wa­nia, np.: 

[Tomasz Judym] Chce nieść naukę i pomoc bied­nym. Nie odnaj­du­je się w Pary­żu ani  War­sza­wie, w koń­cu lądu­je na połu­dniu Pol­ski jako lekarz robotników. 

Celem utwo­ru jest ostrze­że­nie mło­dych, by nie dali się otu­ma­nić przez współ­cze­sny świat (…). 

▪ wpla­ta­nie do tek­stu sfor­mu­ło­wań typo­wych dla róż­nych sty­lów funk­cjo­nal­nych (np.  urzę­do­we­go czy nauko­we­go), np.: 

Jagna mia­ła swój „prze­pis na życie”, co było powo­dem nie­na­wi­ści miesz­kań­ców wsi do jej  oso­by. Cięż­ko jej było prze­trwać w tym miej­scu zamiesz­ka­nia.  

▪ uży­wa­nie okre­śleń pan, pani, męż­czy­zna, kobie­ta itp. w odnie­sie­niu do cyto­wa­nych  auto­rów, np.: 

Uświa­do­mił mi to przy­to­czo­ny frag­ment autor­stwa pana Pel­ca.  

2. BŁĘDY UTRUDNIAJĄCE LUB UNIEMOŻLIWIAJĄCE ZROZUMIENIE FRAGMENTU TEKSTU  ZGODNE Z INTENCJĄ NADAWCY 

▪ posłu­gi­wa­nie się zbyt zawi­łym, nie­ja­snym języ­kiem, np.: 

„Życio­rys” pozo­sta­je nim więc tyl­ko z nazwy, gdyż życie czło­wie­ka, boga­te w psycho­lo­gicz­ne  wra­że­nia i wspo­mnie­nia, na rzecz kon­kret­nej biu­ro­kra­cji musi być ich pozba­wio­ne, a zna­cze­nie  mogą mieć tyl­ko „suche” informacje. 

Jed­no­cze­śnie nie da się tak zro­bić, a przy­naj­mniej nie powin­no się tak robić, by będąc dziś  trak­to­wać tyl­ko o wczo­raj, ponie­waż wczo­raj nie słu­ży do tego. 

▪ nad­uży­wa­nie zaim­ków (zwłasz­cza wska­zu­ją­cych lub nie­okre­ślo­nych), np.: Tak jak pisał Pelc, Szek­spir wziął tro­chę tego co już było, dodał coś od sie­bie i powsta­ło coś nowe­go, doskonałego. 

▪ sto­so­wa­nie skró­tów myślo­wych, np.: 

[Wokul­ski] zamiast pocho­dze­nia sam musiał na wszyst­ko cięż­ko pra­co­wać, los nie był dla nie­go  łaskawy. 

W mie­ście panu­je tyl­ko smu­tek i radość zaczerp­nię­te z dzieł Chopina.

▪ sfor­mu­ło­wa­nia powo­du­ją­ce nie­za­mie­rzo­ny efekt humo­ry­stycz­ny, np.: 

Nie ma też miej­sca na obco­wa­nie z natu­rą – sym­bo­li­zu­ją­ce ją „psy, koty i pta­ki” tra­cą swój  sens. 

Przy­ro­da (…) sama jest wdzięcz­na miesz­kań­com za dobre rela­cje, prze­sy­ła­jąc im pozdro­wie­nia  z innych czę­ści świa­ta.  

3. BŁĘDY POLEGAJĄCE NA STOSOWANIU NIEUZASADNIONYCH POWTÓRZEŃ, NP.: Suge­ru­jąc, iż „waż­niej­sze, kto cię zna, niż kogo znasz” [Wisła­wa Szym­bor­ska] zazna­cza, iż wszyst­ko pod­da­ne jest bez­po­śred­niej pro­mo­cji wła­snej oso­by, powo­du­jąc, iż zatra­ca się war­tość  ludz­kiej egzystencji. 

Myślę, że jest to wła­ści­we, ponie­waż nie­uza­sad­nio­ne jest odrzu­cać prze­szłość. Świat jest zadzi­wia­ją­cy, zachwy­ca swym pięk­nem. (…) Dziś mimo, że od poja­wie­nia się  pierw­szych ludzi na zie­mi minę­ło wie­le cza­su, świat nas zdu­mie­wa i zachwy­ca. Noblist­ka  Szym­bor­ska rów­nież ule­gła zachwy­to­wi nad świa­tem.  

Uwa­ga! Nie każ­de powtó­rze­nie jest błę­dem sty­li­stycz­nym. Na nega­tyw­ną oce­nę zasłu­gu­ją  jedy­nie powtó­rze­nia nie­ce­lo­we, wyni­ka­ją­ce z nie­po­rad­no­ści języ­ko­wej auto­ra. Nie­kie­dy  jed­nak nie da się unik­nąć uży­cia tego same­go sfor­mu­ło­wa­nia, a pró­ba zastą­pie­nia go innym  okre­śle­niem wpro­wa­dza dys­har­mo­nię stylistyczną.

Rażą­ce błę­dy skła­dnio­we pole­ga­ją na takim ukształ­to­wa­niu struk­tu­ry wypo­wie­dzi, w któ­rym  naru­sza­no pod­sta­wo­we zasa­dy budo­wy zda­nia w języ­ku pol­skim, a zro­zu­mie­nie tre­ści jest  utrud­nio­ne, opacz­ne lub niemożliwe. 

1. W ZAKRESIE NARUSZENIA ZWIĄZKU ZGODY (pomię­dzy pod­mio­tem wyra­żo­nym  poje­dyn­czym rze­czow­ni­kiem w licz­bie poje­dyn­czej a orze­cze­niem lub mię­dzy przy­daw­ką  a rze­czow­ni­kiem), np. Młodzież, któ­ra zebra­ła się na pla­cu, a potem ruszy­ła Kra­kow­skim  Przed­mie­ściem w stro­nę pomni­ka Koper­ni­ka, skan­do­wa­li hasła; Pod­miot lirycz­ny utwo­ru  urze­kła har­mo­nia mię­dzy dniem a nocą panu­ją­ce w mieście. 

2. W ZAKRESIE NARUSZENIA ZWIĄZKU RZĄDU (nie­zna­jo­mość wyma­gań skła­dnio­wych  cza­sow­ni­ka i innych wyra­zów w zda­niu lub nie­uwzględ­nie­nie zmia­ny wyma­gań  skła­dnio­wych cza­sow­ni­ków po ich zane­go­wa­niu, por. odgry­wa rolę – nie odgry­wa roli),  np. poczu­cie wyob­co­wa­nia wobec miejsc zna­nych; poświę­cił się na wal­kę z oto­cze­niem. 

3. NIEWŁAŚCIWE ZASTOSOWANIE IMIESŁOWOWEGO RÓWNOWAŻNIKA ZDANIA POLEGAJĄCE NA  BRAKU TOŻSAMOŚCI PODMIOTÓW, np. Wra­ca­jąc do pierw­szej stro­fy podmiot lirycz­ny posu­wa się do kry­ty­ki tych mło­dych ludzi. 

4. NIEWŁAŚCIWE FORMY LICZEBNIKA LUB POŁĄCZEŃ LICZEBNIKOWO-RZECZOWNIKOWYCH, np. 3 żoł­nie­rze zgi­nę­ło w walkach. 

5. POTOKI SKŁADNIOWE, np. W „Lal­ce” postać Wokul­skie­go wzglę­dem jego zapa­try­wań na  miłość była prze­ry­so­wa­na, to zna­czy że zako­chu­jąc się od pierw­sze­go wej­rze­nia porzu­cił  inne swo­je dzia­łal­no­ści, wyjeż­dża aby się wzbo­ga­cić, następ­nie wra­ca i rusza w kon­ku­ry  do Iza­be­li, lecz nawet posia­da­ją bar­dzo duży mają­tek (któ­ry przy każ­dej oka­zji poka­zy­wał)  nadal pozo­sta­wał tym samym Wokul­skim sprzed wyjaz­du, nie­umie­ją­cym zapa­no­wać nad  swym poryw­czym cha­rak­te­rem, rów­nież w „Lal­ce” poja­wia się motyw gdy S. Wokul­ski  wyjeż­dża do Nie­miec aby pomy­śleć u swe­go przy­ja­cie­la.