WYRAZ‌ ‌PODSTAWOWY — taki, ‌jak‌i wid­nie­je ‌w‌ ‌słowniku‌ ‌np.‌ ‌szkoła‌,


RDZEŃ/‌ ‌TEMAT/‌ ‌PODSTAWA‌ ‌SŁOWOTWÓRCZA — odci­nasz ‌formanty‌ ‌od‌ ‌wyrazu‌ ‌podstawowego‌ ‌

np.‌ ‌szkol‌ ‌ ‌(naj­le­piej odmie­nić sobie wyraz pod­sta­wo­wy i odciąć to, co się zmie­nia, a zosta­wić to, co jest stałe).


OBOCZNOŚCI‌ ‌W‌ ‌TEMACIE:‌ ‌‌mogą‌ ‌zachodzić‌ ‌drobne‌ ‌wymiany‌ ‌w‌ ‌temacie/rdzeniu‌ ‌np:‌ ‌l:ł,‌ ‌o:ó,‌ ‌ż:h;‌ ‌t:c;‌ ‌

(”e”‌ ‌rucho­me — pies-psa);‌ ‌ch:sz‌, np. szkoł‑a‌ ma oboczność‌ ‌l:ł‌.


FORMANT — dodatek:‌ ‌

  1. z‌ ‌przo­du — PRZEDROSTEK np. przeczy­ta­łam; 

  2. ‌w‌ ‌środ­ku — WROSTEK,‌ ‌np. cudzoziem­ca

  3. na‌ ‌końcu‌ — ‌PRZYROSTEK‌ ‌np. kotek

(Nazy­wa je ASTERIKSY‌ ‌I‌ ‌OBELIKSY‌ ‌JĘZYKA‌ ‌POLSKIEGO, bo: przed­ro­stek nazy­wa się ‌pre­fiks,‌ wro­stek to ‌inter­fiks,‌ ‌a przy­ro­stek to sufiks)‌.

 ‌

WYRAZ POCHODNY = RDZEŃ‌ ‌+‌ ‌FORMANT‌ szkol+ny‌ ‌=‌ ‌szkolny‌.

 ‌

PARAFRAZA‌ ‌SŁOWOTWÓRCZA — dzię­ki niej spraw­dzisz, co jest wyra­zem pod­sta­wo­wym dla wyra­zu pochod­ne­go, robisz defi­ni­cję np. księga‌ ‌to‌ ‌duża‌ ‌‌książka‌ ‌ ‌(książ­ka to wyraz podstawowy).


RODZINA‌ ‌WYRAZÓW — gru­pa wyra­zów, któ­re mają ten‌ ‌sam‌ ‌rdzeń‌ ‌i‌ ‌podobne‌ ‌znaczenie‌ ‌np.‌ ‌przed‌szkol‌ny;‌ ‌przed‌szkol‌ak.

 ‌

WYRAZY‌ ‌POKREWNE — gru­pa wyra­zów, któ­re mają‌ ten‌ ‌sam‌ ‌rdzeń,‌ ‌ale‌ ‌różne‌ ‌znaczenie‌ ‌np.‌ ‌‌szkol‌nictwo,‌ ‌przed‌szkol‌ak.

ZROST‌‌ = RDZEŃ+RDZEŃ‌ ‌np.‌ ‌Bia­ły­stok,‌ ‌wniebowstąpienie‌ ‌

‌

‌‌ZŁOŻENIE = RDZEŃ+WROSTEK:‌ ‌O/Y/I+RDZEŃ‌ ‌‌np.‌ ‌mio­do­płyn­ny,‌ ‌cudzo­zie­miec

‌‌ZESTAWIENIE‌‌ = RDZEŃ+_+RDZEŃ‌ ‌np.‌ ‌Jelenia‌ ‌Góra,‌ ‌zimne‌ ‌ognie,‌ ‌Boże‌ ‌Narodzenie‌ ‌

Ćwiczenia:

wyraz

for­mant

zna­cze­nie wyrazu

cukier­nia, suszar­nia, kawiar­nia, kotłownia, 

żwi­ro­wi­sko,

-nia (przyrostek/sufiks)

-owi­sko

nazwy miejsc

biblio­te­karz, 

rze­mieśl­nik,

fil­mo­wiec


‑arz (przy­ro­stek)

 ‑nik

 ‑owiec

 

nazwy wyko­naw­ców zawo­dów (od rzeczowników)

pły­wak

kie­row­ca

tru­ci­ciel

‑ak

 ‑ca

 ‑ciel

nazwy wyko­naw­ców czyn­no­ści (od czasowników)

kra­ko­wia­nin,

Japoń­czyk

‑anin

 ‑czyk

nazwy miesz­kań­ców (od nazw własnych)

głu­po­ta

mądrość

biel

‑ota

 ‑ość

- for­mant zerowy 

nazwy cech (od przymiotników)

nauczy­ciel­ka

uczen­ni­ca

sze­fo­wa

‑ka

 ‑nica

 ‑owa

nazwy żeń­skie utwo­rzo­ne od męskich

Dokończ zda­nie. Wybierz wła­ści­wą odpo­wiedź spo­śród podanych.

Wyra­zem pod­sta­wo­wym, od któ­re­go powstał wyraz dozor­ca, jest:

A. dozór. 
B. dozo­ro­wać.
C. dozor­czy­ni.
D. dozo­ro­wy.

Dokończ zda­nie. Wybierz wła­ści­wą odpo­wiedź spo­śród poda­nych.
For­mant w wyra­zie wyna­laz­ca wska­zu­je na nazwę:
A. cechy.
B. narzę­dzia.
C. czyn­no­ści.
D. wyko­naw­cy czynności. 

Oceń praw­dzi­wość poniż­szych stwier­dzeń. Wybierz P, jeśli stwier­dze­nie jest praw­dzi­we, albo F – jeśli jest fał­szy­we.
Wyra­zy pod­gó­rze i górzy­sty nale­żą do tej samej rodzi­ny wyra­zów. P
Wyraz pod­gó­rze pocho­dzi od wyra­że­nia przy­im­ko­we­go pod górą. P

Dokończ zda­nie. Wybierz wła­ści­wą odpo­wiedź spo­śród poda­nych.
Wyra­zem pochod­nym, utwo­rzo­nym za pomo­cą for­man­tu peł­nią­ce­go tę samą funk­cję, co w wyra­zie przy­je­chać, jest wyraz:
A. ude­rzać.
B. skoń­czyć.
C. zdu­mie­wać.
D. przytakiwać.

Do tej samej rodzi­ny sło­wo­twór­czej nale­żą wyra­zy:
a) ubra­nie, strój, garnitur.

b) melo­nik, czap­ka, beret.

c) kra­wiec, kraw­co­wi, krawcem. 

 d) kape­lusz, kape­lu­sik, kapelusznik.

Wyraz pochod­ny nale­żą­cy do tej samej kate­go­rii zna­cze­nio­wej co wyraz pro­gra­mi­sta moż­na utwo­rzyć za pomo­cą for­man­tu.
a) –nica. b) –owiec. c) –anin. d) –ysko.

For­mant, któ­ry słu­ży do two­rze­nia zdrob­nień, zasto­so­wa­no w wyra­zie:
a) Cału­sek. b) Kłu­je­wo. c) Gład­ków. d) Szczypin.

Bra­cie i brat­ku to
a)wyrazy prze­ciw­staw­ne b) zwro­ty grzecz­no­ścio­we
c) wyra­zy pokrew­ne d) wyra­zy zdrobniałe

Dez­in­for­ma­cja to naj­czę­ściej celo­we prze­ka­za­nie fał­szy­wej infor­ma­cji wpro­wa­dza­ją­cej odbior­ców w błąd. Wyraz ten powstał poprzez doda­nie do rze­czow­ni­ka infor­ma­cja:
a)przyrostka b) wrost­ka
c) przed­rost­ka d) for­man­tu zerowego

Wyraz pła­ci­dło został utwo­rzo­ny za pomo­cą A/B. W sto­sun­ku do przy­miot­ni­ka płat­ni­czy jest on wyra­zem C/D.
a)przedrostka pła- c) pokrew­nym
b)przyrostka –idło d) pochodnym

Przy­miot­nik mio­do­płyn­na to przy­kład A/B. Takim samym typem wyra­zu zło­żo­ne­go jest sło­wo C/D.
a)zrostu c) wnie­bo­wzię­ty
b)złożenia d) cudzo­zie­miec

Wyraz księ­garz został utwo­rzo­ny za pomo­cą A/B, któ­ry wska­zu­je nazwę C/D.
a) przy­rost­ka c) nosi­cie­la cechy
b) przed­rost­ka d) wyko­naw­cy czynności

Wyra­zy pod­kre­ślo­ne w poda­nym wypo­wie­dze­niu naród pol­ski wyśpie­wy­wał, wyma­lo­wał, […] zbu­do­wał to cza­sow­ni­ki w cza­sie A/B, któ­re zosta­ły utwo­rzo­ne od wyra­zów pod­sta­wo­wych za pomo­cą C/D.
a) przy­szłym c) przy­rost­ków
b) prze­szłym d) przedrostków

Przy­miot­ni­ki naj­lep­szy, naj­więk­szy, naj­wy­bit­niej­szy, naj­zna­ko­mit­szy zosta­ły utwo­rzo­ne za pomo­cą A/B i ozna­cza­ją, że ktoś C/D.
a) przed­rost­ka c) osią­gnął per­fek­cję w każ­dej dzie­dzi­nie.
b) przy­rost­ka d) jest czło­wie­kiem ide­al­nym, pozba­wio­nym wad.


W wyra­zie pochod­nym ruty­niarz zacho­dzi obocz­ność w pod­sta­wie słowotwórczej.

P


W wyra­zach pochod­nych stu­dent­ka i pra­cow­nik wystę­pu­ją for­man­ty peł­nią­ce taką samą funkcję.


F

Skrót wyra­zu pro­fe­sor zapi­su­je­my podob­nie jak dr, czy­li bez krop­ki na końcu.


F

Jeśli uży­wa­my wyra­że­nia dr Kowal­ski w dopeł­nia­czu, po skró­cie dr powin­ni­śmy posta­wić kropkę.

P


Dusza, ducho­wy, zadusz­ny  to wyra­zy pokrewne.

P


Wyraz duch jest wyra­zem pod­sta­wo­wym dla wyra­zu duszek.

P


Wyra­zy pod­gó­rze i górzy­sty nale­żą do tej samej rodzi­ny wyrazów.


F

Wyraz pod­gó­rze pocho­dzi od wyra­że­nia przy­im­ko­we­go pod górą.

P


Wyraz liść jest wyra­zem pod­sta­wo­wym dla wyra­zu liścik.


F

Przy­miot­nik czte­ro­list­na jest wyra­zem złożonym.

P


Wyra­zy dobro­dusz­ny i dobro­czyń­ca są wyra­za­mi złożonymi.

P


Wyraz wina jest wyra­zem pod­sta­wo­wym dla wyra­zu wino­waj­ca.

P


Wyraz książ­ka jest wyra­zem pod­sta­wo­wym dla wyra­zu książeczka.

P


Wyraz księ­go­zbiór jest wyra­zem złożonym.

P


Wyraz odwa­ga został utwo­rzo­ny od wyra­zu pod­sta­wo­we­go waga za pomo­cą for­man­tu -od.


F