autor: Sofo­kles

tytuł: Król Edyp

rodzaj lite­rac­ki: dramat

gatu­nek lite­rac­ki: tra­ge­dia

data wyda­nia:  V w. p.n.e

epo­ka lite­rac­ka: sta­ro­żyt­ność (antyk)

czas akcji: doba

miej­sce akcji: pałac Edy­pa (Teby)

gene­za: mit tebań­ski (mit o Labdakidach) 

FATUM nad rodem, bo Lajos roz­ko­chał w sobie mło­de­go księ­cia i go porzu­cił, król z roz­pa­czy po zmar­łym dziec­ku rzu­cił klą­twę na cały ród Lajosa.

1. Obję­cie tro­nu w Tebach przez Lajo­sa.
2. Prze­po­wied­nia wyrocz­ni: syn Lajo­sa zabi­je ojca i oże­ni się z mat­ką.
3. Prze­bi­cie pięt żela­zny­mi kol­ca­mi, porzu­ce­nie dziec­ka w górach.
4. Odna­le­zie­nie dziec­ka przez paste­rzy, prze­ka­za­nie pod opie­kę kró­lo­wej Koryn­tu.
5. Nada­nie imie­nia Edyp („czło­wiek o spuch­nię­tych sto­pach”).
6. Prze­po­wied­nia wyrocz­ni dla Edy­pa: zabi­je ojca i oże­ni się z mat­ką.
7. Opusz­cze­nie mia­sta rodzin­ne­go przez Edy­pa.
8. Kłót­nia po dro­dze, zabi­cie Lajo­sa.
9. Obję­cie tro­nu przez Kre­ona (szwa­gra Lajo­sa, bra­ta Joka­sty).
10. Roz­wi­kła­nie zagad­ki o Sfink­sie przez Edy­pa.
11. Mał­żeń­stwo Edy­pa z Joka­stą.
12. Naro­dzi­ny Poli­nej­ke­sa, Ete­okle­sa, Anty­go­ny i Isme­ny.
13. Tra­ge­dia Edy­pa — oka­zu­je się, że prze­po­wied­nia się speł­ni­ła.
14. Joka­sta popeł­nia samo­bój­stwo, Edyp uda­je się na wygna­nie.
15. Umo­wa Ete­okle­sa i Poli­nej­ke­sa (będą pano­wać na zmia­nę co rok).
16. Odmo­wa odda­nia tro­nu przez Ete­okle­sa.
17. Wypra­wa Poli­nej­ke­sa prze­ciw Tebom.
18. Wal­ka, śmierć Ete­okle­sa i Poli­nej­ke­sa.
19. Obję­cie tro­nu przez Kre­ona, zakaz pocho­wa­nia cia­ła Poli­nej­ke­sa ‑ zdraj­cy.
20. Zła­ma­nie zaka­zu przez Anty­go­nę, kara: zamu­ro­wa­nie żyw­cem w piw­ni­cy (w dra­ma­cie Sofo­kle­sa „Anty­go­na” – popeł­nia samo­bój­stwo, powie­si­ła się). 

pro­ble­ma­ty­ka:
Dra­mat przed­sta­wia bez­sil­ność czło­wie­ka wobec tego, co przy­go­to­wa­li bogo­wie. Edyp za wszel­ką cenę nie chce dopu­ścić do wypeł­nie­nia się prze­po­wied­ni, nie­świa­do­mie jed­nak doko­nu­je ojco­bój­stwa, a następ­nie (rów­nież nie­świa­do­mie) wstę­pu­je w kazi­rod­czy zwią­zek mał­żeń­ski ze swo­ją mat­ką, Joka­stą. Edyp jest boha­te­rem tra­gicz­nym — mimo usil­nych prób, nie mógł odmie­nić swo­je­go losu, nie mógł uciec od wyro­ków boskich.

boha­te­ro­wie: 
Edyp , czy­li “czło­wiek o spuch­nię­tych sto­pach”, mąż i syn Joka­sty; współ­od­czu­wa­ją­cy swo­im pod­wład­nym; chce dobrze dla pań­stwa, boha­ter tra­gicz­ny, nie­świa­do­mie zabi­ja swo­je­go ojca i bie­rze ślub ze swo­ją mat­ką;
Joka­sta - żona nie­ży­ją­ce­go Lajo­sa; mat­ka Edy­pa; dzie­ci z mał­żeń­stwa z Edy­pem: Poli­nej­kes, Ete­okles, Anty­go­na, Isme­na,
Lajos - nie­ży­ją­cy daw­ny wład­ca Teb, póź­niej oka­że się, że to ojciec Edy­pa,
Kapłan - roz­ma­wia z Edy­pem na temat zara­zy,
Kre­on - brat Joka­sty; nie dąży do wła­dzy, choć go o to posą­dza Edyp; póź­niej­szy wład­ca Teb; wuj Anty­go­ny i Isme­ny; spra­wie­dli­wy, nie­ugię­ty,
Tyre­zjasz - wróż­bi­ta, ujaw­nia praw­dę o ojco­bój­stwie i kazi­rodz­twie,
Posła­niec z Koryn­tu (pastuch) – opo­wia­da o tym, że Edyp nie był rodzo­nym synem kró­lo­wej Koryn­tu,
sta­ry słu­ga Lajo­sa – pastuch, któ­re­mu Joka­sta pole­ci­ła zabić małe­go Edy­pa, ten oddał go pastu­cho­wi z Koryn­tu (posła­niec z Koryn­tu),
chór Teban - komen­tu­je wyda­rze­nia,
Mero­pa i Poly­bos - przy­bra­ni rodzi­ce Edy­pa 
posła­niec domo­wy – infor­mu­je o samo­bój­stwie Jokasty.

stresz­cze­nie:
Na Teby spa­da fala nie­szczęść, lud­ność dzie­siąt­ku­je zara­za. Edyp, któ­ry od wie­lu lat zasia­da na tro­nie, prze­ję­ty losem pań­stwa wysy­ła do wyrocz­ni del­fic­kiej Kre­ona, bra­ta swej żony.

Wyrocz­nia oznaj­mia, iż mia­sto zosta­ło okrut­nie uka­ra­ne, ponie­waż nadal prze­by­wa w nim mor­der­ca Lajosa.
Edyp przy­się­ga współ­o­by­wa­te­lom, że odnaj­dzie zbrod­nia­rza. Nie wie, że tym samym wyda­je wyrok na siebie. 

Z peł­ną deter­mi­na­cją dąży do odkry­cia praw­dy, choć prze­strze­ga go przed tym śle­py pro­rok Tyre­zjasz. Ten począt­ko­wo nie chce mu wyznać praw­dy. Dopie­ro pod wpły­wem gnie­wu Edy­pa wyzna­je: “Którego szu­kasz, ty jesteś mordercą.” 

Wład­ca Teb nie wie­rzy tym sło­wom, upa­tru­je tu spi­sek Tyre­zja­sza z Kre­onem i posą­dza ich o zdra­dę. Kre­on nie dąży do wła­dzy, w jego obro­nie sta­je jego sio­stra – Joka­sta, któ­ra opo­wia­da o oko­licz­no­ściach śmier­ci męża. Edyp dopy­tu­je o wygląd Lajo­sa oraz o jego eskor­tę (5 osób), uświa­da­mia sobie wte­dy swo­je zbłą­dze­nie tra­gicz­ne. Prze­ra­żo­ny Edyp potrze­bu­je zebrać wię­cej informacji.

W mię­dzy­cza­sie poja­wia się posła­niec z Koryn­tu, któ­ry nie­sie wieść o śmier­ci Poly­bo­sa. Edyp pełen trwo­gi, ale i nadziei dopy­tu­je go o szcze­gó­ły śmier­ci ojca oraz ujaw­nia powód uciecz­ki z Koryntu. 

Posła­niec uświa­da­mia Edy­pa, że nie był rodzo­nym synem Mero­py i Poly­bo­sa. Wyzna­je, że inny pastuch (Lajo­sa) oddał mu nie­mow­lę. Edyp pro­si Joka­stę o odna­le­zie­nie daw­ne­go pastu­cha Lajosa.
Ten pod naci­skiem Edy­pa potwier­dza wer­sję posłańca. 

Joka­sta, uświa­do­miw­szy sobie swo­ją sytu­ację, popeł­nia samo­bój­stwo – infor­mu­je o tym słu­ga domowy.
Kie­dy Edyp dowia­du­je się całej praw­dy, ośle­pia się i wraz z cór­ka­mi uda­je się na wygnanie.

moty­wy literackie:
wina tragiczna,
wal­ka z przeznaczeniem,
fatum,
boha­ter tragiczny,
przeznaczenie,
wina i kara,
rodzina,
odpo­wie­dzial­ność za swo­je czyny,
cechy i budo­wa tra­ge­dii antycznej.

Cechy gatun­ko­we tragedii:
Fatum  - prze­zna­cze­nie, ludz­ki los jest przesądzony;
Zasa­da trzech jed­ności (jed­ność cza­su, miej­sca i akcji) – pałac Edy­pa, akcja roz­gry­wa się w cią­gu 24h;
Zasa­da deco­rum – dosto­so­wa­nie języ­ka do tre­ści (w tra­ge­dii: patos), a jed­no­cze­śnie nie­po­ka­zy­wa­nie krwi i zbrod­ni na scenie;
Hamar­tia (wina tra­gicz­na boha­te­ra) – nie­za­leż­nie od decy­zji boha­ter jest ska­za­ny na poraż­kę – nie­za­leż­nie od tego, co mówi i robi Edyp, pro­wa­dzi go to do klęski;
Hybris –  duma/pycha – Edyp prze­ko­na­ny o swo­jej spraw­czo­ści wyda­je wyrok na mor­der­cę Lajosa;
Zbłą­dze­nie tra­gicz­ne – boha­te­ro­wie nie­świa­do­mie dopeł­nia­ją prze­po­wied­ni – Edyp zabi­ja ojca i żeni się z matką;
Kathar­sis (oczysz­cze­nie) – wzbu­dze­nie w widzu lito­ści i trwo­gi, by potem oczy­ścić jego umysł z tych odczuć.

CECHY DRAMATU ANTYCZNEGO
na przy­kła­dzie “Kró­la Edypa”
Zasa­da trzech jedności:
jed­ność cza­su (wszyst­kie zawar­te w danym dra­ma­cie wyda­rze­nia dzie­ją się mak­sy­mal­nie na prze­strze­ni 24 h);
jed­ność miej­sca (cała akcja roz­gry­wa się w jed­nym miej­scu, np. W jed­nym budyn­ku, a o tym, co dzie­je się w innych miej­scach, dowia­du­je­my się tyl­ko z opo­wie­ści postaci);
jed­ność akcji (jeden głów­ny wątek – w przy­pad­ku Kró­la Edy­pa, cho­dzi o zna­le­zie­nie mor­der­cy Lajosa).
Zasa­da deco­rum – doso­so­wa­nie for­my do tre­ści – w tra­ge­dii musi być pod­nio­sły styl i pate­tycz­ny język; nie poka­zu­je się też zbrod­ni i krwi na sce­nie – mogą o tym opo­wie­dzieć jedy­nie posłań­cy, czy chór; nie łączo­no tra­gi­zmu z komizmem
Kon­flikt tra­gicz­ny – nie­roz­wią­zal­ny kon­flikt rów­no­rzęd­nych racji: boskiej i ludz­kiej (fatum zrzu­co­ne przez bogów na potom­ków Lajo­sa za zbrod­nię, któ­rą popeł­nił i nie­win­ność Edy­pa, któ­ry musi cier­pieć z powo­du ojca).

Hamar­tia – wina tra­gicz­na boha­te­ra – bez wzglę­du na to, jak postą­pi boha­ter, i tak ponie­sie klęskę

Fatum – los czło­wie­ka jest tra­gicz­ny i z góry prze­są­dzo­ny, nie ma na nie­go wpływu
Zbłą­dze­nie tra­gicz­ne – boha­ter nie­świa­do­mie dopeł­ni prze­po­wied­ni (Edyp zabi­je ojca i oże­ni się z matką)
Hybris – pycha, duma – boha­te­ro­wie są prze­ko­na­ni o swo­jej nie­win­no­ści, pra­wo­ści, wyjąt­ko­wo­ści, uwa­ża­ją, że oni mogą wię­cej – zawsze ich za to spo­tka kara
MIMESIS – naśla­dow­nic­twa rze­czy­wi­sto­ści (Ary­sto­te­les ją stwo­rzył), akcja musi być zgo­da z zasa­da­mi praw­do­po­do­bień­stwa, ma naśla­do­wać świat real­ny – jeśli coś jest nie­re­al­ne, to tyl­ko z opo­wie­ści boha­te­rów, widz widzi tyl­ko świat podob­ny temu, któ­ry zna

KATHARSIS – czy­tel­ni­cy muszą czuć LITOŚĆ – współ­czu­ją boha­te­ro­wi oraz TRWOGĘ – bać się, żeby im się to nie przy­tra­fi­ło; jest celem tra­ge­dii, prze­ko­na­nie, że świa­tem rzą­dzą bogo­wie, a przed prze­zna­cze­niem nie ma uciecz­ki – to też odbie­ra poczu­cie odpo­wie­dzial­no­ści za nie­po­wo­dze­nia, a więc oczyszcza

AKCJA: eks­po­zy­cja, pery­pe­tia, punkt kul­mi­na­cyj­ny, roz­wią­za­nie akcji 

Mak­sy­mal­nie trzech akto­rów na scenie
CHÓR – komen­tu­je wyda­rze­nia, mówi o emo­cjach boha­te­rów, wpro­wa­dza w historię

BUDOWA TRAGEDII ANTYCZNEJ
PROLOG – wpro­wa­dze­nie widza w tema­ty­kę utwo­ru, naj­czę­ściej jest to dia­log dwóch bohaterów
PARODOS – pierw­sza pieśń chó­ru, któ­ry wstę­pu­je na orchestrę
EPEISODION – część dialogowa
STASIMON – komen­tarz chóru
EPEISODION
STASIMON
EPEISODION
STASIMON
EPEISODION
STASIMON
EXODOS – pieśń chó­ru, któ­ra uka­zu­je tra­ge­dię boha­te­ra i zamy­ka akcję, uspo­ka­ja widza, daje pocieszenie

TEATR to połą­cze­nie sztu­ki z sacrum: Wiel­ki i Małe Dio­ni­zje, wiel­ka uroczystość

kon­tek­sty: