autor: Homer (kwe­stia home­ryc­ka — czy Homer w ogó­le ist­niał? Brak histo­rycz­nych dowo­dów na jego ist­nie­nie, nie­któ­rzy uwa­ża­li, że zarów­no „Ilia­da”, jak i „Ody­se­ja” są zbio­rem ano­ni­mo­wych poetów. Obec­nie uzna­je się, że są one dzie­łem jed­ne­go auto­ra — świad­czy o tym spój­ność kom­po­zy­cyj­na oraz sty­li­stycz­na obu tekstów).

tytuł: „Ilia­da” – opo­wieść o Ilio­nie, czy­li Troi

rodzaj: epi­ka

gatu­nek: epos — zaczy­na się od inwo­ka­cji, czy­li zwro­tu do Muzy, pisa­ny hek­sa­me­trem (6 stóp akcen­to­wych), licz­ba ksiąg podziel­na przez 6 (24 księ­gi), uka­za­nie losów legen­dar­nych boha­te­rów (np. Achil­le­sa) na tle prze­ło­mo­wych wyda­rzeń (woj­na tro­jań­ska), sce­ny bata­li­stycz­ne (wal­ka), boha­ter zbio­ro­wy (Hel­le­no­wie), retar­da­cja — spo­wol­nie­nie akcji przez opi­sy (np. przy­ro­dy, tar­czy Achil­le­sa), sta­łe epi­te­ty, (np. „szyb­ko­no­gi Achil­les”), porów­na­nia home­ryc­kie — roz­bu­do­wa­ne porów­na­nia (np. porów­na­nie ata­ku Achil­le­sa na Hek­to­ra do ata­ku jastrzę­bia na spło­szo­ną gołębicę).

data wyda­nia: prze­łom IXVIII w. p.n.e. (prze­ka­zy ust­ne), VI w. p.n.e. (spi­sa­na)

epo­ka lite­rac­ka: sta­ro­żyt­ność (antyk)

miej­sce wyda­nia: Sta­ro­żyt­na Grecja

czas akcji: uka­za­nie 49 dni ostat­nie­go roku wal­ki (woj­na tro­jań­ska trwa­ła 10 lat), retro­spek­cje spra­wia­ją, że czy­tel­nik może poznać pra­wie cały prze­bieg wojny.

miej­sce akcji: obóz Gre­ków (Acha­jów), Troja

gene­za: mit tro­jań­ski — bogi­ni nie­zgo­dy Eris nie zosta­ła zapro­szo­na na wese­le, przy­szła na złość i zro­bi­ła kon­flikt, Parys miał wybrać, któ­ra z bogiń jest naj­pięk­niej­szą: Hera, Afro­dy­ta czy Ate­na. Afro­dy­ta prze­ku­pi­ła go darem — naj­pięk­niej­szą kobie­tą na świe­cie, zapo­mnia­ła jed­nak powie­dzieć, że ma ona męża, była nią Hele­na, żona Mene­la­osa i w ten spo­sób roz­po­czę­ła się woj­na trojańska

pro­ble­ma­ty­ka: ide­ał boha­te­ra, hero­izm, honor, triumf spra­wie­dli­wo­ści, tra­gizm kon­dy­cji ludz­kiej, boska ingerencja

boha­te­ro­wie:
Achil­les — heros, syn bogi­ni Tety­dy i kró­la Tesa­li — Peleu­sa; ma cia­ło odpor­ne na rany z wyjąt­kiem sto­py (kie­dy był dziec­kiem, mat­ka zanu­rzy­ła go w Styk­sie, trzy­ma­jąc za pię­tę); naj­dziel­niej­szy z Acha­jów; przed­sta­wio­ny jako wzór hero­sa — dziel­ny, walecz­ny, odważ­ny wojow­nik, marzą­cy o trium­fie i sła­wie; ego­istycz­ny; dum­ny, pełen pychy; poryw­czy; okrut­ny, ale bywa dobro­dusz­ny; akcep­tu­je swo­je prze­zna­cze­nie (wie, że zgi­nie pod Troją).
Hek­tor — tro­jań­ski ksią­żę; syn Pria­ma; star­szy brat Pary­sa; mąż Andro­ma­chy; kocha­ją­cy mąż i ojciec; naj­dziel­niej­szy wojow­nik Troi; prze­strze­ga zasad uczci­wej wal­ki; odno­si wie­le zwy­cięstw; kie­ru­je się dobrem pań­stwa; wspo­ma­ga­ny przez boga — Apol­la; zabi­ja przy­ja­cie­la Achil­le­sa — Patro­kle­sa; ginie z ręki Achillesa.
Parys (Alek­san­der) – ksią­żę Troi, młod­szy brat Hek­to­ra; upro­wa­dza żonę kró­la Spar­ty (Mene­la­osa) – Hele­nę; nie­od­po­wie­dzial­ny, lekkomyślny;
Aga­mem­non — brat Mene­la­osa; wład­ca Argos i Myken; jeden z naj­po­tęż­niej­szych kró­lów na Pół­wy­spie Pelo­po­ne­skim; naczel­ny wódz wypra­wy na Tro­ję; dziel­ny; odważ­ny; przez pychę dopro­wa­dza do nie­po­wo­dzeń Achajów.;
Priam — wład­ca Troi, ojciec Hek­to­ra i Parysa;
Bry­ze­ida — bran­ka Achil­le­sa; ode­bra­na Achil­le­so­wi przez Agamemnona;
Ody­se­usz — król Ita­ki; odważ­ny; spryt­ny i prze­bie­gły — wpa­da na pomysł z koniem tro­jań­skim; głów­ny boha­ter epo­su „Ody­se­ja” .
Patro­kles — przy­ja­ciel Achil­le­sa; ginie w zbroi Achil­le­sa z rąk Hektora.


Bogowie:
Zeus (Dzeus)
- wład­ca Olim­pu; sta­ra się zacho­wać bez­stron­ność; począt­ko­wo sprzy­ja Hek­to­ro­wi (na proś­bę Achillesa).
sto­ją­cy po stro­nie Acha­jów (Gre­ków):
Hera — żona Zeu­sa; patron­ka mał­żeństw i rodzin; doma­ga się znisz­cze­nia Troi.
Ate­na — bogi­ni mądro­ści; opie­kun­ka Achil­le­sa — poma­ga mu w poje­dyn­ku z Hektorem.
Her­mes — boski goniec.
Posej­don — wład­ca mórz i oce­anów; strze­że grec­kich okrę­tów; poma­ga Grekom.
Hefaj­stos — bóg ognia i sztu­ki kowal­stwa; two­rzy zbro­ję Achillesowi.


sto­ją­cy po stro­nie Trojan:
Apol­lo — bóg sztuki;
Ares — bóg woj­ny; zagrze­wa Tro­jan do walki.
Afro­dy­ta — bogi­ni pięk­na; poda­ro­wa­ła Pary­so­wi naj­pięk­niej­szą z kobiet — Helenę.
Arte­mi­da — bogi­ni łowów; sio­stra Apolla.

stresz­cze­nie: Utwór głów­nie kon­cen­tru­je się na epi­zo­dzie z woj­ny tro­jań­skiej, czy­li gnie­wie Achil­le­sa i wyni­ka­ją­cych z tego konsekwencjach.
Roz­po­czy­na zwro­tem do Muzy i opi­sie gnie­wu Achil­le­sa, któ­ry pokłó­cił się z Aga­mem­no­nem o bran­kę — Bry­ze­idę. Aga­mem­non odmó­wił kapła­no­wi Chry­ze­so­wi (słu­dze Apol­lo­na) wyda­nia jego cór­ki, Chry­ze­idy i wypę­dził go z obo­zu. Chry­ze­ida zosta­ła przy­zna­na Aga­mem­no­no­wi jako bran­ka wojen­na. Wódz w koń­cu ule­ga i skłon­ny jest oddać Chry­zej­dę, ale ocze­ku­je wyna­gro­dze­nia za stra­tę. Łupy są już jed­nak roz­dzie­lo­ne i natych­mia­sto­we zadość­uczy­nie­nie nie jest moż­li­we. Kie­dy Achil­les obie­cu­je Aga­mem­no­no­wi nagro­dę po zdo­by­ciu Troi, chci­wy wódz zarzu­ca mu, że chce wszyst­ko, tak­że bran­kę Bry­ze­idę, zatrzy­mać dla sie­bie, gro­zi mu ode­bra­niem łupów prze­mo­cą. Inter­wen­cja bogi­ni roz­wa­gi – Ate­ny, powstrzy­mu­je Achil­le­sa, któ­ra obie­cu­je mu wspa­nia­łe dary, powo­du­je, że Achil­les posta­na­wia wyco­fać się z wal­ki o Tro­ję i zapo­wia­da kło­po­ty Acha­jów, kie­dy zosta­ną pozba­wie­ni jego talen­tu wojen­ne­go. Wsta­wien­nic­two mat­ki Achil­le­sa, bogi­ni Tety­dy, u Zeu­sa, dopro­wa­dza do kolej­nych zdarzeń. 

Zeus zsy­ła na Aga­mem­no­na sen, w któ­rym zachę­ca go do wal­ki i obie­cu­je zdo­by­cie Ilio­nu. Aga­mem­non pod­stęp­nie wygła­sza mowę, w któ­rej rze­ko­mo opo­wia­da się za prze­rwa­niem oblę­że­nia, nato­miast na zebra­niu zabie­ra tak­że głos Ter­sy­tes, nawo­łu­ją­cy do powro­tu oraz Ody­se­usz, któ­ry odwo­łu­je od tego żoł­nie­rzy, następ­nie ponow­nie prze­ma­wia Aga­mem­non i Nestor, któ­rzy przy­po­mi­na­ją wróż­by o szyb­kim upad­ku Troi. Woj­ska przy­go­to­wu­ją się do boju.

Woj­sko rusza do bitwy. Tu nastę­pu­je wyja­śnie­nie przy­czy­ny pro­wa­dzo­nej woj­ny — skrzyw­dzo­ny Mene­laus, któ­re­mu Parys porwał żonę, Hele­nę, ma sto­czyć osta­tecz­ny poje­dy­nek z „pory­wa­czem”. Mene­laus oka­zu­je się sil­niej­szy, ale Pary­sa ratu­je Afro­dy­ta. Znik­nię­cie Pary­sa dla Aga­mem­no­na ozna­cza zwy­cię­stwo dla Menelaosa.

Bogo­wie toczą kłót­nię o to, któ­ra stro­na ma wygrać. Ate­na prze­ko­nu­je Zeu­sa, by ten pole­cił Pan­da­ro­wi strze­le­nie z łuku w Mene­la­osa. Strzał Tro­ja­ni­na jest rów­no­znacz­ny z naru­sze­niem umo­wy. Tak wal­czą­cy Tro­ja­nie muszą w koń­cu ponieść klę­skę, mimo że naj­pierw Zeus zobo­wią­zał się uka­rać Achajów.

Bitwa opi­sy­wa­na na kar­tach kil­ku ksiąg koń­czy się nie­roz­strzy­gnię­tym poje­dyn­kiem Hek­to­ra z Aja­sem. W prze­bie­gu zda­rzeń bio­rą też udział bogo­wie. Po zawie­sze­niu bro­ni, kie­dy to obie stro­ny grze­bią zmar­łych, Zeus przy pomo­cy gro­mu zmu­sza Acha­jów do odwro­tu. Tro­ja­nie biwa­ku­ją w polu, przy ogni­skach, goto­wi do dal­szej walki.

Aga­mem­non, widząc kon­se­kwen­cje gnie­wu Achil­le­sa, sta­ra się go prze­pro­sić i zachę­cić do aktyw­nej pomo­cy Acha­jom. Zaro­zu­mia­ły i upar­ty Achil­les odrzu­ca prze­pro­si­ny. Wysła­ni na zwia­dy Dio­me­des i Odys dowia­du­ją się o pla­nach Trojan. 

Ran­ny Aga­mem­non musi się wyco­fać. Cią­głe wtrą­ca­nie się bogów dopro­wa­dza w koń­cu do poważ­ne­go zagro­że­nia Acha­jów. Wte­dy Patro­klos oso­bi­ście idzie pro­sić Achil­le­sa o pomoc lub przy­naj­mniej o zbro­ję. Patro­klos w zbroi Achil­le­sa wra­ca na pole bitwy, ści­ga Tro­jan aż pod mury mia­sta i tam ginie ugo­dzo­ny przez Hek­to­ra. Sta­ło się tak, bo zapa­mię­ta­ły w wal­ce Patro­klos zapo­mniał o sło­wach Achil­le­sa zaka­zu­ją­cych mu pod­cho­dze­nia pod Tro­ję (osta­tecz­ne zwy­cię­stwo Achil­les chciał zare­zer­wo­wać dla sie­bie, kie­dy Aga­mem­non się przed nim ukorzy).

Wia­do­mość o śmier­ci przy­ja­cie­la kie­ru­je gniew Achil­le­sa prze­ciw­ko Hek­to­ro­wi. Żądza odwe­tu jest sil­niej­sza, mimo że będzie zwią­za­na z oso­bi­stą klę­ską mści­cie­la (ma zgi­nąć po śmier­ci Hek­to­ra). Wście­kłość Achil­le­sa przy­bie­ra roz­mia­ry dzi­kie­go bar­ba­rzyń­stwa: przy­wią­za­ne do rydwa­nu cia­ło Hek­to­ra wle­cze do obo­zu Achajów. 

Nie­dłu­go potem odby­wa się pogrzeb Patro­klo­sa i zor­ga­ni­zo­wa­ne na jego cześć igrzy­ska spor­to­we. Docho­dzi do pojed­na­nia Achil­le­sa z Aga­mem­no­nem. Achil­les, jesz­cze nie­daw­no pastwią­cy się nad zwło­ka­mi Hek­to­ra, dostrze­ga w poko­na­nym walecz­ne­go obroń­cę ojczy­zny i z sza­cun­kiem odda­je cia­ło jego ojcu, sta­re­mu i mądre­mu Pria­mo­wi. Klę­ska Troi jest oczy­wi­sta. Autor nie poświę­ca uwa­gi temu fak­to­wi. Wia­do­mo jed­nak, że śmierć Hek­to­ra jest rów­no­znacz­na z upad­kiem Ilionu.

moty­wy literackie:

  • wina tragiczna,
  • fatum,
  • heroizm,
  • przeznaczenie,
  • wina i kara,
  • poświęcenie,
  • cierpienie,
  • bunt,
  • zemsta,
  • konflikt,
  • wojna,
  • walka

cechy szcze­gól­ne:
sta­łe epi­te­ty
— np. “szyb­ko­no­gi Achilles”,
roz­bu­do­wa­ne porów­na­nia — porów­na­nia home­ryc­kie, np. porów­na­nie ata­ku Achil­le­sa na Hek­to­ra do ata­ku jastrzę­bia na spło­szo­ną gołębicę,
retar­da­cja — spo­wol­nie­nie akcji przez opi­sy (np. przy­ro­dy, tar­czy Achillesa),
utwór utrzy­ma­ny w pod­nio­słym stylu,
szcze­gó­ło­wy opis przed­mio­tów — np. opis tar­czy Achillesa,
pery­fra­zy — zastę­po­wa­nie imion połą­cze­nia­mi rodo­wy­mi, np. zamiast Achil­les — syn Peleu­sa i Tetydy.

kon­tek­sty:
lite­rac­kie

„Odpra­wa posłów grec­kich” Jana Kocha­now­skie­go — wyda­rze­nia poprze­dza­ją­ce wybuch woj­ny tro­jań­skiej,
“Pan Tade­usz” Ada­ma Mic­kie­wi­cza — epo­pe­ja naro­do­wa na wzór sta­ro­żyt­ne­go epo­su (kry­te­ria for­mal­ne, zamiast hek­sa­me­tru — trzy­na­sto­zgło­sko­wiec, opi­sy wal­ki),
“Mono­log dla Kasan­dry” Wisła­wy Szym­bor­skiej (Kasan­dra — cór­ka Pria­ma, któ­ra prze­po­wie­dzia­ła upa­dek Troi),
“Raport z oblę­żo­ne­go mia­sta” Zbi­gnie­wa Her­ber­ta — utwór nawią­zu­ją­cy do uni­wer­sal­ne­go moty­wu oblę­że­nia,
“Pieśń o Achil­le­sie” Made­li­ne Mil­ler,
fil­mo­we
“Tro­ja” w reż. Wol­fgan­ga Peter­se­na (Brad Pitt jako Achil­les),
“Ile waży koń tro­jań­ski?”, w reż. Juliu­sza Machul­skie­go,
malar­skie
“Pożar Troi” Sta­fa­no del­la Bel­la,
“Pożar Troi” Danie­la van Heila,
“Andro­ma­cha opła­ku­ją­ca Hek­to­ra” Jacquesa-Louis’a,
inne
infor­ma­ty­ka — tro­jan
ana­to­mia czło­wie­ka — ścię­gno Achillesa