Spe­cjal­ny­mi potrze­ba­mi edu­ka­cyj­ny­mi nazy­wa­my takie potrze­by, któ­re wska­zu­ją na więk­sze niż typo­we dla rówie­śni­ków trud­no­ści w ucze­niu się. Przy czym nie ma zna­cze­nia, co jest powo­dem tych problemów. 

Szko­ła oraz oso­by naucza­ją­ce powin­ny uwzględ­nić wska­za­ne przez porad­nie psy­cho­lo­gicz­no-peda­go­gicz­ne for­my wspar­cia, któ­re nale­żą się oso­bie uczą­cej się, któ­ra taki doku­ment o potrze­bie dosto­so­wa­nia otrzymała. 

Wyróż­nia się wspar­cie w trzech zakresach: 

  • dydak­tycz­nym – uwzględ­nia się wte­dy zmia­nę i dosto­so­wa­nie metod naucza­nia, wyko­rzy­sta­nie spe­cjal­nych tech­nik naucza­nia i dosto­so­wa­nie pod­sta­wy programowej;
  • tech­nicz­nym – uwzględ­nia się wte­dy wspar­cie przez mody­fi­ka­cję oto­cze­nia, wyko­rzy­sta­nie odpo­wied­nich urzą­dzeń, któ­re będą poma­ga­ły w pro­ce­sie kształcenia;
  • spo­łecz­no-emo­cjo­nal­nym – uwzględ­nia się wte­dy dzia­ła­nia, któ­re pomo­gą w budo­wa­niu rela­cji spo­łecz­nych, rozu­mie­nia emo­cji i pozwo­lą stwo­rzyć wspie­ra­ją­ce środowisko. 

Zakres form wspar­cia edu­ka­cyj­ne­go jest uza­leż­nio­ny od wie­lu czyn­ni­ków i nie każ­dy może liczyć w pla­ców­ce szkol­nej na takie same for­my pomo­cy. Nie­zbęd­ne jest otrzy­ma­nie jed­ne­go z poniż­szych doku­men­tów i dostar­cze­nie ich do szkoły: 

  • Posia­da­nie orze­cze­nia o niepełnosprawności
  • Posia­da­nie orze­cze­nia o potrze­bie kształ­ce­nia specjalnego
  • Posia­da­nie orze­cze­nia o potrze­bie kształ­ce­nia indywidualnego
  • Posia­da­nie opi­nii porad­ni psy­cho­lo­gicz­no – peda­go­gicz­nej, w tym porad­ni spe­cja­li­stycz­nej, o spe­cy­ficz­nych pro­ble­mach w ucze­niu się lub innej opi­nii porad­ni psy­cho­lo­gicz­no-peda­go­gicz­nej w tym porad­ni spe­cja­li­stycz­nej, wska­zu­ją­cej na potrze­bę takie­go dostosowania;
  • Roz­po­zna­nie indy­wi­du­al­nych potrzeb roz­wo­jo­wych i edu­ka­cyj­nych oraz indy­wi­du­al­nych moż­li­wo­ści psy­cho­fi­zycz­nych ucznia doko­na­ne przez nauczy­cie­la i specjalistów;
  • Posia­da­nie opi­nii leka­rza o ogra­ni­czo­nych moż­li­wo­ściach wyko­ny­wa­nia przez ucznia okre­ślo­nych ćwi­czeń fizycz­nych na zaję­ciach wycho­wa­nia fizycz­ne­go lub opi­nii leka­rza o bra­ku moż­li­wo­ści uczest­ni­cze­nia w tych zaję­ciach na czas okre­ślo­ny w opinii;
  • Posia­da­nie orze­cze­nia leka­rza o bra­ku moż­li­wo­ści uczest­ni­cze­nia ucznia w zaję­ciach kom­pu­te­ro­wych lub infor­ma­ty­ki na czas okre­ślo­ny w opinii;
  • Posia­da­nie opi­nii psy­cho­lo­gicz­no – peda­go­gicz­nej w tym spe­cja­li­stycz­nej o zwol­nie­niu do koń­ca eta­pu edu­ka­cyj­ne­go ucznia z wadą słu­chu, z głę­bo­ką dys­lek­sją roz­wo­jo­wą, a afa­zją, z nie­peł­no spraw­no­ścia­mi sprzę­żo­ny­mi lub auty­zmem, w tym z zespo­łem Asper­ge­ra, z nauki dru­gie­go języ­ka obce­go nowożytnego.


W doku­men­tach oświa­to­wych nie znaj­dzie­my okre­śle­nia „dziec­ko nie­peł­no­spraw­ne”, w usta­wie o sys­te­mie oświa­ty uży­wa się zwrotu:„uczeń posia­da­ją­cy orze­cze­nie o potrze­bie kształ­ce­nia spe­cjal­ne­go” lub „uczeń nie­peł­no­spraw­ny”. Nie­ste­ty, jak widać, doku­men­ta­cja nie idzie jesz­cze w parze z empa­tią prze­ja­wia­ją­cą się w języ­ku — uczeń żyje bowiem z nie­peł­no­spraw­no­ścią, ale nie jest niepełnosprawny. 

Medycz­ne orze­cze­nie o nie­peł­no­spraw­no­ści nie jest wystar­cza­ją­ce, aby uznać dziec­ko za ucznia z nie­peł­no­spraw­no­ścią, jed­nak jest już pod­sta­wą do uzy­ska­nia orze­cze­nia o potrze­bie kształ­ce­nia spe­cjal­ne­go przez dzieci:

  • nie­sły­szą­ce 
  • sła­bo­wi­dzą­ce 
  • nie­wi­do­me 
  • sła­bo­wi­dzą­ce 
  • z nie­peł­no­spraw­no­ścią rucho­wą, w tym z afazją 
  • z upo­śle­dze­niem umy­sło­wym w stop­niu lek­kim, umiar­ko­wa­nym i znacznym 
  • z auty­zmem, w tym z zespo­łem Asper­ge­ra (nie sto­su­je się już dzi­siaj tej nazwy, mówi się o spek­trum autyzmu);
  • z nie­peł­no­spraw­no­ścia­mi sprzężonymi.


Czym jest nie­peł­no­spraw­ność inte­lek­tu­al­na? 
Wdług DSM‑V nie­peł­no­spraw­ność inte­lek­tu­al­na zali­cza­na do gru­py zabu­rzeń neu­ro­ro­zwo­jo­wych i okre­ślo­na jako:

zabu­rze­nie, któ­re zaczy­na się w okre­sie roz­wo­jo­wym i obej­mu­je defi­cyt w inte­lek­tu­al­nym i adap­ta­cyj­nym funk­cjo­no­wa­niu w obsza­rze kon­cep­cyj­nym, spo­łecz­nym i praktycznym.

Sto­pień nie­peł­no­spraw­no­ści inte­lek­tu­al­nej okre­śla się naj­czę­ściej na pod­sta­wie wyni­ku bada­nia testem inte­li­gen­cji Davi­da Wch­sle­ra jako:

  • lek­ki – zakres IQ: 55 – 55 do oko­ło 70;
  • umiar­ko­wa­ny – zakres: IQ 35 – 40 do oko­ło 50 – 55
  • znacz­ny – zakres IQ: 20 – 25 do 35 – 40
  • głę­bo­ki – zakres IQ: poni­żej 20 lub 25
  • nie­okre­ślo­ny – kie­dy ist­nie­je sil­ne domnie­ma­nie upo­śle­dze­nia umy­sło­we­go, ale inte­li­gen­cja danej oso­by jest nie­moż­li­wa do zba­da­nia stan­dar­do­wy­mi testami

Jak zatem zor­ga­ni­zo­wać dostosowanie? 

Dosto­so­wa­nie orga­ni­za­cji naucza­nia jest nie­zbęd­ne do mówie­nia o edu­ka­cji włą­cza­ją­cej i zdro­wym pro­ce­sie dydak­tycz­nym, któ­ry fak­tycz­nie wspo­ma­ga roz­wój, a nie jest jedy­nie prze­cho­wal­nią dziec­ka w budyn­ku szkol­nym. To, jakie for­my dosto­so­wa­nia nale­ży wybrać, jest zależ­ne od tego, co wyka­za­no w dia­gno­zie spo­rzą­dzo­nej przez porad­nię psychologiczno-pedagogiczną. 

Moż­li­we for­my dostosowań:

- dydak­tycz­ne: gra­ficz­ne for­my przed­sta­wia­nia tre­ści, przy­stęp­ne instruk­cje, for­mu­ło­wa­nie pole­ceń bez sto­so­wa­nia meta­for, więk­szy druk, krót­kie tek­sty do czy­ta­nia, mini­ma­li­zo­wa­nie wpro­wa­dza­nia nowych pojęć, dzie­le­nie mate­ria­łu na krót­kie par­tie, wydłu­że­nie cza­su pisa­nia egza­mi­nów, for­my przy­po­mnień o pra­cach domo­wych, wpro­wa­dze­nie wizu­ali­za­cji i zastęp­ni­ków w for­mie przed­mio­tów, któ­re pozwo­lą na wie­lo­zmy­sło­we pozna­nie, nie­licz­ne kla­sy, zazna­cza­nie odpo­wie­dzi w arku­szu zadań zamknię­tych, bez prze­no­sze­nia na kar­tę odpo­wie­dzi; 

- tech­nicz­ne: jasna prze­strzeń, odpo­wied­nie oświe­tle­nie kla­sy, ulo­ko­wa­nie ław­ki bli­sko tabli­cy, odpo­wied­nie oświe­tle­nie twa­rzy oso­by uczą­cej, róż­ni­co­wa­nie pię­ter kolo­rem, wyraź­ny podział na stre­fy edu­ka­cyj­ne i relak­su, wizy­tów­ki, znacz­ni­ki uła­twia­ją­ce odna­le­zie­nie okre­ślo­nych przed­mio­tów, sal, pod­ręcz­ni­ków, jed­na­ko­we okład­ki dla mate­ria­łów edu­ka­cyj­nych z kon­kret­ne­go przed­mio­tu, sto­so­wa­nie jed­no­li­tych przy­bo­rów, któ­re nie będą dekon­cen­tro­wa­ły, znie­sie­nie barier archi­tek­to­nicz­nych, dosto­so­wa­nie łazie­nek, mon­taż wind i pod­no­śni­ków, loka­li­za­cja sali z dala od źró­deł hała­su, wyci­sze­nie sal, zapew­nie­nie dobre­go prze­jaz­du mię­dzy mebla­mi usta­wio­ny­mi w klasie;

- spo­łecz­no-emo­cjo­nal­ne:  roz­wój zain­te­re­so­wań, orga­ni­za­cja kół przed­mio­to­wych i hob­by­stycz­nych, wyciecz­ki i pro­jek­ty reali­zo­wa­ne w małych gru­pach, psy­cho­te­ra­pia,  tre­ning umie­jęt­no­ści spo­łecz­nych, zauwa­ża­nie i pod­kre­śla­nie publicz­nie osią­gnięć pozasz­kol­nych,  udział spo­łecz­no­ści szkol­nej w życiu, pasji, hob­by tej oso­by, współ­pra­ca z rodzi­ca­mi, nie­blo­ko­wa­nie rozwoju. 

Nale­ży pamię­tać, że wg Art. 44zzr. sys. oświa­ty uczniom nale­ży się tak­że for­ma dosto­so­wa­nia egzaminów: 

Uczeń lub absol­went posia­da­ją­cy orze­cze­nie o potrze­bie kształ­ce­nia spe­cjal­ne­go wyda­ne ze wzglę­du na nie­peł­no­spraw­ność może przy­stą­pić do egza­mi­nu ósmo­kla­si­sty i egza­mi­nu matu­ral­ne­go w warun­kach i for­mie dosto­so­wa­nych do rodza­ju nie­peł­no­spraw­no­ści, na pod­sta­wie tego orzeczenia.