Postawy społeczeństwa polskiego wobec zaborcy. Omów zagadnienie na podstawie Dziadów części III Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Rozbiory z 1772, 1793 i 1795 r. sprawiły, że Polska na 123 lata zniknęła z mapy świata. W tym czasie władze Prus, Austrii (później Austro-Węgier) i Rosji próbowały całkowicie zniszczyć tożsamość narodową Polaków i sprawić, że poddadzą się oni nowej kulturze i zwyczajom. Kwestia odzyskania niepodległości była dla wielu Polaków istotna (stąd między innymi patriotyczne zrywy, takie jak powstanie listopadowe w 1830 r. czy powstanie styczniowe w 1863 r.), niemniej jednak nie można było zaobserwować ogólnonarodowej zgody – podczas gdy niektórzy byli gotowi poświęcić życie w imię wolności, inni przyjmowali nową tożsamość narodową, unikali zaangażowania w walkę o niepodległość i bezkrytycznie poddawali się nowym zasadom.

Rozwinięcie („Dziady” cz. III):

Adam Mickiewicz w III części „Dziadów” złożył hołd odważnej młodzieży, która była zaangażowana w działania niepodległościowe, a jednocześnie potępił elity układające się z carskimi władzami. Tematyka utworu dotyczy przede wszystkim dzielnych studentów, którzy byli gotowi na największe poświęcenie w imię wolności – zarówno Konrad, jak i inni uczestnicy sceny więziennej zostali aresztowani za zaangażowanie w sprawy narodowe. Warto pamiętać, że nonkonformistyczna postawa wymagała w czasie zaborów nie lada odwagi – szczególnie rosyjskie władze były wyczulone na punkcie walki z polskością, dlatego osoby zaangażowane w działalność propaństwową stawały się obiektem represji. Taki los spotkał między innymi Jakuba, Żegotę, Adolfa, Sobolewskiego czy Tomasza. Nieprzypadkowo ten ostatni zwrócił uwagę na okrutny charakter działań carskich urzędników (w szczególności Nowosilcowa): aresztowali oni studentów bez podawania przyczyny, patrioci byli skazani na prześladowania, nie znali nawet powodu, dla którego mieli być przetrzymywani.

Historie Sobolewskiego o Janczewskim i Wasilewskim, a także relacja Adolfa o losach Cichowskiego pokazują dramaty, z którymi musieli zmagać się ludzie walczący o niepodległą Polskę. Carskie władze nie cofały się przed niczym, były gotowe torturować i niszczyć psychicznie więźniów, doprowadzać ich na skraj życia, a także zsyłać na Syberię, aby tam umierali w nędzy i zapomnieniu. Mimo to patrioci nie tracili ducha walki – widać to zarówno na przykładzie Janczewskiego, mężczyzny, który tuż przed zesłaniem na Sybir pragnął dodać otuchy rodakom i wykrzyknął trzykrotnie „Jeszcze Polska nie zginęła” (co było hasłem zagrzewającym do walki), jak i w zachowaniu Cichowskiego – ten nie wydał współtowarzyszy, za co zapłacił zdrowiem psychicznym.

Nie wszyscy Polacy byli jednak gotowi na walkę o wolną Polskę. Adam Mickiewicz w Salonie Warszawskim ukazał dysonans między „towarzystwem przy drzwiach” (młodzieżą walczącą o niepodległość) a „towarzystwem stolikowym” – elitą, która miała wpływy i mogła realnie działać na rzecz wolności, lecz wolała zajmować się innymi sprawami. Towarzystwo stolikowe bardziej niż niepodległością przejmowało się rozrywkami – damy, rozmawiające między sobą po francusku, narzekały przede wszystkim na nieobecność Nowosilcowa (sądziły bowiem, że urządzał on wyśmienite bale), nie chciały słuchać o polskich sprawach, w czym wtórowali im literaci. Liczyli na przywileje władzy, czuli się komfortowo, będąc elitą, nie potrzebowali do szczęścia niepodległego państwa.

Na uwagę zasługują również Polacy ściśle współpracujący z Senatorem, prześcigający się w pomysłach na represjonowanie działaczy niepodległościowych. Zarówno Doktor August Bécu, jak i Wacław Pelikan należeli do grona zrusycyzowanych Polaków; walczyli o względy swojego przełożonego, dlatego poddawali okrutne pomysły – takie jak otwarcie okna w celi Rollisona, aby umożliwić mu popełnienie samobójstwa.

Kontekst:

Różnorodność postaw względem zaborców wypływa także z innych tekstów literackich z XIX wieku. Juliusz Słowacki w „Kordianie” przedstawił sylwetkę młodzieńca zaangażowanego w sprawy niepodległości, gotowego do poświęcenia w imię narodu. Kordian, wskutek podróży po Europie, zrozumiał swoje miejsce w świecie i stwierdził, że jako „posąg człowieka na posągu świata” musiał wziąć sprawy w swoje ręce, dlatego podjął przygotowania do zabójstwa cara. Młodzieniec uważał, że Polska była Winkelriedem narodów – cierpiała, aby dać wolność innym. Sam również postawił się w tej pozycji: zaakceptował konieczność poświęcenia.

Na drugim biegunie znajdowali się z kolei arystokraci, których losy zostały przedstawione w „Lalce” Bolesława Prusa. Otoczenie Izabeli Łęckiej zdawało się cieszyć przywilejami i nie zważało na sprawy narodowe, dbało o rozrywki, natomiast zaniedbywało obowiązki wobec ojczyzny. Bolesław Prus przedstawił arystokrację jako warstwę niemal ponadnarodową, istniejącą w oderwaniu od reszty społeczeństwa, a także niepotrzebującą niepodległości Polski. Ta warstwa społeczna nie odczuwała represji ze strony zaborców, dlatego zachowywała obojętność względem polityki – zamiast tego skupiała się na przyjemnościach: hazardzie, balach i rautach.

Zakończenie (podsumowanie):

Postawy Polaków wobec zaborcy były zróżnicowane. „Dziady”, „Kordian” i „Lalka” ukazują dwa oblicza społeczeństwa: gotowość do walki (wyrażaną przez młodzież oraz osoby z niższych warstw społecznych) oraz obojętność na sprawy niepodległościowe, a nawet sprzymierzenie z zaborcą (jak czynili to arystokraci). Adam Mickiewicz nie ukrywał żalu do elit, które przedkładały własny interes nad losy ojczyzny – dlatego też, słowami Wysockiego, porównał naród polski do lawy, która, choć z wierzchu „zimna i plugawa”, pod spodem skrywa wewnętrzny ogień. Wprawdzie elity nie przejmowały się ojczyzną, niemniej jednak pozostałe warstwy społeczne były zdeterminowane, aby walczyć z zaborcami – i nie dały się zastraszyć.