„Kariera Nikodema Dyzmy”, Tadeusz Dołęga-Mostowicz — streszczenie i opracowanie

Autor

Tadeusz Dołęga-Mostowicz

Tytuł

Kariera Nikodema Dyzmy

Rodzaj literacki

epika

Gatunek literacki

powieść obyczajowa, satyryczna

Data wydania

od 1 stycznia do 26 maja 1931 roku powieść ukazywała się w odcinkach w dzienniku „ABC”, który był związany z endecją (niektóre odcinki zostały skonfiskowane przez cenzurę). Cały utwór został wydany w 1932 roku w Warszawie przez Towarzystwo Wydawnicze „Rój”.

Epoka literacka

dwudziestolecie międzywojenne

Miejsce wydania

Warszawa

Czas akcji

Akcja obejmuje rok (od lipca do późnego lata roku następnego), toczy się w okresie wielkiego kryzysu gospodarczego, który rozpoczął się w Polsce pod koniec 1929 roku.

W pierwszych rozdziałach bohaterowie już odczuwają skutki kryzysu, co sugeruje lato 1930 roku jako początek fabuły.

Postacie i sytuacje ukazane w powieści wskazują na lata 1930–1931 (kontekst polityczno-społeczny, typowe dla tego okresu „rządy gabinetowe”), choć autor deklarował, że czas akcji jest nieokreślony.

Powieść nawiązuje do rzeczywistych wydarzeń, takich jak starania o powołanie Akademii Literackiej w 1929 roku.

Miejsce akcji

• Borowo lub Borów (miejsce fikcyjne) – także podwarszawska rezydencja Koniecpolskich, miejsce obrzędów Loży Gwiazdy Trzypromiennej.
• Grodno – miasto powiatowe, siedziba dyrekcji Lasów Państwowych i Urzędu Skarbowego. Nina i Kasia jeżdżą tam na zakupy, a Dyzma załatwia sprawy dostaw drewna z dyrektorem Olszewskim.
• Koborowo (miejsce fikcyjne) – tu znajduje się majątek rodowy Ponimirskich, z pałacem, parkiem, posiadłościami ziemskimi, tartakami i fabrykami. Znajduje się na Kresach, w powiecie grodzieńskim, gdzie przynajmniej część ludności mówi po białorusku.
• Konstancin – modna podwarszawska miejscowość, gdzie znajduje się willa „Haiti”, mieszkanie pułkownika Waredy.
• Łysków (miejsce fikcyjne) – rodzinna miejscowość Dyzmy, pojawia się tylko we wspomnieniach. Było to małe, powiatowe miasto z sądem, urzędem pocztowym i prawdopodobnie gimnazjum, prawdopodobnie wzorowane na Głębokiem, rodzinnym mieście autora.
• Warszawa – większość akcji powieści rozgrywa się w Warszawie, w rzeczywistych lokalizacjach. Dyzma wynajmuje łóżko w domu przy ul. Łuckiej, a przełomowy dla jego kariery raut odbywa się w luksusowym Hotelu Europejskim. Przy ul. Wspólnej znajduje się Państwowy Bank Zbożowy oraz mieszkanie Dyzmy jako prezesa banku. Bohater odwiedza siedzibę rządu w Pałacu Prezydenckim, ministerstwa oraz lokale jak „Oaza” i podrzędne domy publiczne.

Geneza

Autor, znany dziennikarz, krytykował władze sanacyjne i Piłsudskiego. Pomimo ostrzeżeń nie przestał pisać krytycznych artykułów. W 1927 roku porwano go, pobito i porzucono poza miastem. Wydarzenie to było głośne i szeroko opisywane w prasie, pisarz w wynik pobicia stracił słuch w jednym uchu i zachorował na serce (motyw pobicia przez nieznanych świadków pojawił się w jego utworach, zarówno w „Karierze Nikodema Dyzmy”, jak i w „Znachorze”). Dlatego też mówi się, że Dołęga-Mostowicz nie zapomniał tej napaści i w odpowiedzi napisał „Karierę Nikodema Dyzmy”. Ze względu na poglądy Dołęgi-Mostowicza (sprzeciw wobec przewrotu majowego) powieść była interpretowana już tylko jako wyraz odwetu wobec sanacji. Jednak autor temu zaprzeczał, wyjaśniając zapobiegawczo na łamach sympatyzujących z sanacja „Wiadomości Literackich”, że jest to „literacka synteza psychiki powojennego społeczeństwa polskiego”, opisana w dwóch konwencjach, między realizmem a karykaturą. W „Wiadomościach Literackich” autor podkreślił, że powieść nie ma żadnej tendencji politycznej i akcja toczy się w czasie nieokreślonym, a on sam odsunął się od polityki i publicystyki. Faktycznie powieść nie wspomina o Piłsudskim ani autorytarnych rządach, a opisuje rządy gabinetowe typowe dla okresu międzywojennego. Dołęga-Mostowicz ośmieszał tęsknotę elit za rządami „silnego człowieka”, polemizując z powieścią „Generał Barcz” Juliusza Kadena-Bandrowskiego i pokazując, jak elity często torują drogę nieodpowiednim ludziom.

Problematyka

Powieść satyrycznie przedstawia rzeczywistość II Rzeczypospolitej. Tytułowy bohater, dzięki przypadkowi i sprytowi, zdobywa władzę, mimo braku kompetencji i moralności. Wspierają go krótkowzroczne elity.

Typ narracji

Nad partiami dialogowymi przeważają części narracyjne.

Język

dyzma (przenośnie) – człowiek bez wykształcenia, który dzięki przypadkowi zrobił karierę i osiągnął wysokie stanowisko; karierowicz otoczony klakierami, jest to eponim od nazwiska bohatera powieści.

• język zabawny, pełen dowcipu, także potoczny, 
• przewrotny, bo wulgarność zostaje nazwana przez elity „nazywaniem rzeczy po imieniu”
• pokazuje naturę człowieka, zwroty „nastąp się pan” (jak do konia) albo „rozumie osoba” (z wyższością) wiele nam mówią o tych, którzy je wypowiadają
• zbiór skrzydlatych słów, czyli zwrotów, które są utrwalone kulturowo i często powtarzane: „Oczywiście, kto ma tyle do myślenia, nie ma nic do mówienia”, „Skończony tuman, kompletne zero! Daję słowo honoru, że nie tylko w żadnym Oksfordzie nie był, lecz żadnego języka nie zna! Wulgarna figura spod ciemnej gwiazdy, o moralności rzezimieszka. Sapristi! Czy wy tego nie widzicie? Źle powiedziałem, że on was za nos wodzi! To wy wywindowaliście to bydlę na piedestał! Wy ludzie pozbawieni wszelkich rozumnych kryteriów! Z was się śmieję, głuptasy! Z was! Motłoch!…”

Bohaterowie

W płatnej wersji pliku.

Style/kierunki

W płatnej wersji pliku.

Symbolika

W płatnej wersji pliku.

Motywy literackie

W płatnej wersji pliku.

Konteksty

W płatnej wersji pliku.

Co jeszcze się omawia przy tej lekturze?

W płatnej wersji pliku.

Streszczenie i opracowanie

W płatnej wersji pliku.