SKŁADNIOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

       1. APOSTROFA – bezpośredni zwrot do adresata (Droga Orszulko)

INWOKACJA – rozbudowana apostrofa do Boga, ojczyzny, pojęcia abstrakcyjnego

Np. „Litwo, ojczyzno moja…”

       „Oddzielili cię, syneczku…”

       2. ANTYTEZA (przeciwstawienie) – zestawienie sprzecznych pojęć, sądów, zdań

Np. „Leżysz zabity i ja też zabity […]

        Ty jednak milczysz, a mój język kwili,

        Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze;”

       3. ANAKOLUT – odstąpienie od poprawności składniowej

Np. „Otwórz oczy, to jesteś

         tryskającym powietrzem

         zdrój żywy”

       4. ELIPSA – opuszczenie składnika zdania (wyrazu, wyrazów lub wyrażeń), którego można się domyślić na podstawie kontekstu lub sytuacji)

Np. „Raptem – bombowiec. I już kucają na dachy, sypią bomby. Już ich nie ma. Już są. Dalsze. Bliższe. Już wlatują w Barokową. My też. One na oślep. My też. My to ja”.

     5. INWERSJA – świadome odstępstwo od zwykłego szyku wyrazów w zdaniu

Np. „Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili,

         Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem

         Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem”.

       6. PARALELIZM SKŁADNIOWY – układ zdań o takiej samej lub podobnej budowie (podobieństwo)

Np. „porzuć pług

        porzuć ziemię

        otwórz oczy”

       7. ANAFORA – powtórzenie tego samego wyrazu, zwrotu na początku kolejnych wersów lub strof

Np. „Czekają wieczór dzieci,

         Czekają drugi, trzeci,

         Czekają tydzień cały,

         Aż wreszcie zapomniały”.

       8. EPIFORA – powtórzenie tego samego wyrazu, zwrotu na końcu wersów lub strof

Np. „I niebo jak biała Niagar”.

         I pamięć jak biała Niagara.

         O tobie jak biała Niagara”.

      9.   PYTANIE RETORYCZNE – pytanie pozorne, pytanie, które nie wymaga odpowiedzi, ponieważ jest ona zawarta w pytaniu bądź pytający zna to, o co pyta

            Np. „Któż wytrwa, gdy go ognie niebieskie pochwycą?”

       10. WYKRZYKNIENIE – wyraz lub grupa wyrazów, w której mówiący podkreśla swoją postawę uczuciową

Np. „Precz z moich oczu!”

       11. PRZERZUTNIA – przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego, w celu uwydatnienia słowa lub grupy słów

Np. „Barwy ze słońca są. A ono nie ma

        Żadnej osobnej barwy, bo ma wszystkie”.


SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

  1. ZGRUBIENIE – np. nochal, paluch

  2. ZDROBNIENIE – np. główka, maleńki

  3. NEOLOGIZMY – nowe wyrazy, wyrażenia, zwroty charakterystyczne dla danego twórcy, przez niego utworzone, np. zorężyć, złociścieć, słowowierca

  4. PROZAIZMY/KOLOKWIALIZMY – słowa, wyrażenia z języka potocznego

  5. ARCHAIZMY – wyrazy, zwroty, które wyszły z powszechnego użycia lub odczuwane są jako przestarzałe, np. świekra – teściowa

 

FONETYCZNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

       1. ALITERACJA – powtórzenie jednakowych głosek w sąsiadujących ze sobą wyrazach, np.

„zwija się zaułek zawiły

                               zagubiony we własnych załomach

                               tętnią mu rynsztoków żyły

                               rytmami dwoma”

       2. ONOMATOPEJA – naśladowanie dźwięków za pomocą środków językowych, np. zgrzytać, huczeć, szeleścić, trzaskać

3. INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA –  takie dobranie słów, aby poprzez bliskie sąsiedztwo powtarzających się podobnych głosek nadać im szczególną wartość brzmieniową, np.

„To w szyby deszcz dzwoni deszcz dzwoni jesienny
I pluszcze jednaki miarowy niezmienny
Dżdżu krople padają i tłuką w me okno
Jęk szklany płacz szklany a szyby w mgle mokną
I światła szarego blask sączy się senny
O szyby deszcz dzwoni deszcz dzwoni jesienny”

       4. KALAMBUR – gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów, podobieństwie ich brzmienia lub przekomponowaniu ich formy przez dzielenie, np. wy – pustki macie w kieszeniach, leży Jerzy koło wieży i nie wierzy, że na wieży leży gniazdo nietoperzy

 

LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

       1. EPITET – określenie uwydatniające cechę opisywanego przedmiotu

       2. PORÓWNANIE – zestawienie pojęć lub przedmiotów na podstawie ich podobieństwa za pomocą wyrazów: jak jakby niby, podobnie, równie jak, na kształt itp.

       3. OKSYMORON – zestawienie pojęć przeciwstawnych, słów treściowo sprzecznych, np. gorzkie szczęście, dobrowolny przymus

       4. EUFEMIZM – złagodzenie znaczenia wyrazów i wyrażeń uznanych za zbyt drastyczne, np. mijać się z prawdą, zamiast kłamać, przywłaszczyć sobie cudzą własność, zamiast ukraść

       5. PERYFRAZA – omówienie, zastąpienie słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność lub cechę przez opis, metaforę, np. zamiast „słońce” złota kula, zamiast „zboże” złote łany

       6. HIPERBOLA – wyolbrzymienie pewnych cech przypisywanych przedmiotom, spotęgowanie zjawisk, np. szaleć z radości, pękać ze śmiechu, nadludzka siła

       7.  ALEGORIA – obraz, który ma sens przenośny, jest jednoznaczny

       8. SYMBOL – znak, motyw, pojęcie użyte dla oznaczenia innego przedmiotu, wyrażenia treści ukrytych, niejasnych, jest wieloznaczny

       9. METAFORA (PRZENOŚNIA) – zestawienie wyrazów nadające im nową treść semantyczną

      a) animizacja – przypisywanie przedmiotom martwym, zjawiskom, pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych

      b) personifikacja (uosobienie) – przypisywanie przedmiotom martwym, pojęciom abstrakcyjnym, zjawiskom przyrody cech ludzkich

      c) metonimia (zamiennia) – zastąpienie wyrazu innym, będącym z nim w bliskim związku, np. pogasły okna, czytać Mickiewicza

      d) synekdocha – zastąpienie pojęć ogólnych bardziej szczegółowymi lub odwrotnie, np. próg zamiast dom, znana piękność zamiast piękna kobieta, młodość zamiast młodzi 

 

Tropy i figury retoryczne

A, znana

alegoria, anafora, animizacja, antropomorfizacja, antyteza, apostrofa

E

epifora, epitet

F

Figury retoryczne– to szczególne sposoby kształtowania wypowiedzi wyróżnione i sklasyfikowane przez antyczną retorykę, gramatykę i poetykę jako właściwe sztuce oratorskiej i poetyckiej. Zapewniały one mowie wartość estetyczną (ozdobność, wzniosłość, niezwykłość) oraz sugestywność oddziaływania. Do figur retorycznych zaliczano też tropy, czyli przekształcenia semantyczne polegające na przydaniu nowego znaczenia wyrazowi użytemu w niezwykłych, obcych mu połączeniach słów. Do tropów należą wszelkie odmiany metafory (animizacja/ożywienie, personifikacja/uosobienie). 

Do najczęstszych i najważniejszych figur i tropów należą: anafora, epifora, apostrofa, epitet, oksymoron, paronomazja, porównanie, pytanie retoryczne, metafora, metonimia, synekdocha, onomatopeja, peryfraza, ironia, hiperbola, alegoria i symbol.

H

hiperbola

I

inwokacja, ironia

M

metafora, metonimia

O

oksymoron, omówienie (peryfraza), onomatopeja, ożywienie (animizacja)

 

P

paronomazja, personifikacja (uosobienie), porównanie, przenośnia (metafora), przesadnia (hiperbola), pytanie retoryczne

S

symbol, synekdocha

T

trop – zobacz: figury retoryczne

U

uosobienie (personifikacja)

Z

zamiennia (metonimia)

 

Źródło: Kraś H., Wierzbicka-Piotrowska E., Język polski. Wśród znaków kultury. Retoryka. MAC Edukacja, Kielce 2002

Sprawdź się!