SKŁADNIOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

       1. APOSTROFA – bez­po­śred­ni zwrot do adre­sa­ta (Dro­ga Orszulko)

INWOKACJA – roz­bu­do­wa­na apo­stro­fa do Boga, ojczy­zny, poję­cia abstrakcyjnego

Np. „Litwo, ojczy­zno moja…”

       „Oddzie­li­li cię, syneczku…”

       2. ANTYTEZA (prze­ciw­sta­wie­nie) – zesta­wie­nie sprzecz­nych pojęć, sądów, zdań

Np. „Leżysz zabi­ty i ja też zabity […]

        Ty jed­nak mil­czysz, a mój język kwili,

        Ty nic nie czu­jesz, ja cier­pię ból srodze;”

       3. ANAKOLUT – odstą­pie­nie od popraw­no­ści składniowej

Np. „Otwórz oczy, to jesteś

         try­ska­ją­cym powietrzem

         zdrój żywy”

       4. ELIPSA – opusz­cze­nie skład­ni­ka zda­nia (wyra­zu, wyra­zów lub wyra­żeń), któ­re­go moż­na się domy­ślić na pod­sta­wie kon­tek­stu lub sytuacji)

Np. „Rap­tem – bom­bo­wiec. I już kuca­ją na dachy, sypią bom­by. Już ich nie ma. Już są. Dal­sze. Bliż­sze. Już wla­tu­ją w Baro­ko­wą. My też. One na oślep. My też. My to ja”.

     5. INWERSJA – świa­do­me odstęp­stwo od zwy­kłe­go szy­ku wyra­zów w zdaniu

Np. „Ty się roz­sy­piesz pro­chem w małej chwili,

         Ja się nie mogę, staw­szy się żywiołem

         Wiecz­nym mych ogniów, roz­sy­pać popiołem”.

       6. PARALELIZM SKŁADNIOWY – układ zdań o takiej samej lub podob­nej budo­wie (podo­bień­stwo)

Np. „porzuć pług

        porzuć ziemię

        otwórz oczy”

       7. ANAFORA – powtó­rze­nie tego same­go wyra­zu, zwro­tu na począt­ku kolej­nych wer­sów lub strof

Np. „Cze­ka­ją wie­czór dzieci,

         Cze­ka­ją dru­gi, trzeci,

         Cze­ka­ją tydzień cały,

         Aż wresz­cie zapomniały”.

       8. EPIFORA – powtó­rze­nie tego same­go wyra­zu, zwro­tu na koń­cu wer­sów lub strof

Np. „I nie­bo jak bia­ła Niagar”.

         I pamięć jak bia­ła Niagara.

         O tobie jak bia­ła Niagara”.

      9.   PYTANIE RETORYCZNE – pyta­nie pozor­ne, pyta­nie, któ­re nie wyma­ga odpo­wie­dzi, ponie­waż jest ona zawar­ta w pyta­niu bądź pyta­ją­cy zna to, o co pyta

            Np. „Któż wytrwa, gdy go ognie nie­bie­skie pochwycą?”

       10. WYKRZYKNIENIE – wyraz lub gru­pa wyra­zów, w któ­rej mówią­cy pod­kre­śla swoją posta­wę uczuciową

Np. „Precz z moich oczu!”

       11. PRZERZUTNIA – prze­nie­sie­nie czę­ści zda­nia z jed­ne­go wer­su do następ­ne­go, w celu uwy­dat­nie­nia sło­wa lub gru­py słów

Np. „Bar­wy ze słoń­ca są. A ono nie ma

        Żad­nej osob­nej bar­wy, bo ma wszystkie”.


SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

  1. ZGRUBIENIE – np. nochal, paluch

  2. ZDROBNIENIE – np. głów­ka, maleńki

  3. NEOLOGIZMY – nowe wyra­zy, wyra­że­nia, zwro­ty cha­rak­te­ry­stycz­ne dla dane­go twór­cy, przez nie­go utwo­rzo­ne, np. zorę­żyć, zło­ci­ścieć, słowowierca

  4. PROZAIZMY/KOLOKWIALIZMY – sło­wa, wyra­że­nia z języ­ka potocznego

  5. ARCHAIZMY – wyra­zy, zwro­ty, któ­re wyszły z powszech­ne­go uży­cia lub odczu­wa­ne są jako prze­sta­rza­łe, np. świe­kra – teściowa

 

FONETYCZNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

       1. ALITERACJA – powtó­rze­nie jed­na­ko­wych gło­sek w sąsia­du­ją­cych ze sobą wyra­zach, np. 

„zwi­ja się zaułek zawiły

                               zagu­bio­ny we wła­snych załomach

                               tęt­nią mu rynsz­to­ków żyły

                               ryt­ma­mi dwoma”

       2. ONOMATOPEJA – naśla­do­wa­nie dźwię­ków za pomo­cą środ­ków języ­ko­wych, np. zgrzy­tać, huczeć, sze­le­ścić, trzaskać

3. INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA – takie dobra­nie słów, aby poprzez bli­skie sąsiedz­two powta­rza­ją­cych się podob­nych gło­sek nadać im szcze­gól­ną war­tość brzmie­nio­wą, np.

“To w szy­by deszcz dzwo­ni deszcz dzwo­ni jesienny
I plusz­cze jed­na­ki mia­ro­wy niezmienny
Dżdżu kro­ple pada­ją i tłu­ką w me okno
Jęk szkla­ny płacz szkla­ny a szy­by w mgle mokną
I świa­tła sza­re­go blask sączy się senny
O szy­by deszcz dzwo­ni deszcz dzwo­ni jesienny”

       4. KALAMBUR – gra słów opar­ta na dwu­znacz­no­ści wyra­zów, podo­bień­stwie ich brzmie­nia lub prze­kom­po­no­wa­niu ich for­my przez dzie­le­nie, np. wy – pust­ki macie w kie­sze­niach, leży Jerzy koło wie­ży i nie wie­rzy, że na wie­ży leży gniaz­do nietoperzy

 

LEKSYKALNE ŚRODKI STYLISTYCZNE

 

       1. EPITET – okre­śle­nie uwy­dat­nia­ją­ce cechę opi­sy­wa­ne­go przedmiotu

       2. PORÓWNANIE – zesta­wie­nie pojęć lub przed­mio­tów na pod­sta­wie ich podo­bień­stwa za pomo­cą wyra­zów: jak jak­by niby, podob­nie, rów­nie jak, na kształt itp.

       3. OKSYMORON – zesta­wie­nie pojęć prze­ciw­staw­nych, słów tre­ścio­wo sprzecz­nych, np. gorz­kie szczę­ście, dobro­wol­ny przymus

       4. EUFEMIZM – zła­go­dze­nie zna­cze­nia wyra­zów i wyra­żeń uzna­nych za zbyt dra­stycz­ne, np. mijać się z praw­dą, zamiast kła­mać, przy­własz­czyć sobie cudzą wła­sność, zamiast ukraść

       5. PERYFRAZA – omó­wie­nie, zastą­pie­nie sło­wa ozna­cza­ją­ce­go dany przed­miot, czyn­ność lub cechę przez opis, meta­fo­rę, np. zamiast „słoń­ce” zło­ta kula, zamiast „zbo­że” zło­te łany

       6. HIPERBOLA – wyol­brzy­mie­nie pew­nych cech przy­pi­sy­wa­nych przed­mio­tom, spo­tę­go­wa­nie zja­wisk, np. sza­leć z rado­ści, pękać ze śmie­chu, nad­ludz­ka siła

       7.  ALEGORIA – obraz, któ­ry ma sens prze­no­śny, jest jednoznaczny

       8. SYMBOL – znak, motyw, poję­cie uży­te dla ozna­cze­nia inne­go przed­mio­tu, wyra­że­nia tre­ści ukry­tych, nie­ja­snych, jest wieloznaczny

       9. METAFORA (PRZENOŚNIA) – zesta­wie­nie wyra­zów nada­ją­ce im nową treść semantyczną

      a) ani­mi­za­cja – przy­pi­sy­wa­nie przed­mio­tom mar­twym, zja­wi­skom, poję­ciom abs­trak­cyj­nym cech istot żywych

      b) per­so­ni­fi­ka­cja (uoso­bie­nie) – przy­pi­sy­wa­nie przed­mio­tom mar­twym, poję­ciom abs­trak­cyj­nym, zja­wi­skom przy­ro­dy cech ludzkich

      c) meto­ni­mia (zamien­nia) – zastą­pie­nie wyra­zu innym, będą­cym z nim w bli­skim związ­ku, np. poga­sły okna, czy­tać Mickiewicza

      d) synek­do­cha – zastą­pie­nie pojęć ogól­nych bar­dziej szcze­gó­ło­wy­mi lub odwrot­nie, np. próg zamiast dom, zna­na pięk­ność zamiast pięk­na kobie­ta, mło­dość zamiast młodzi 

 

Tro­py i figu­ry retoryczne

A, zna­na

ale­go­ria, ana­fo­ra, ani­mi­za­cja, antro­po­mor­fi­za­cja, anty­te­za, apostrofa

E

epi­fo­ra, epitet

F

Figu­ry reto­rycz­ne– to szcze­gól­ne spo­so­by kształ­to­wa­nia wypo­wie­dzi wyróż­nio­ne i skla­sy­fi­ko­wa­ne przez antycz­ną reto­ry­kę, gra­ma­ty­kę i poety­kę jako wła­ści­we sztu­ce ora­tor­skiej i poetyc­kiej. Zapew­nia­ły one mowie war­tość este­tycz­ną (ozdob­ność, wznio­słość, nie­zwy­kłość) oraz suge­styw­ność oddzia­ły­wa­nia. Do figur reto­rycz­nych zali­cza­no też tro­py, czy­li prze­kształ­ce­nia seman­tycz­ne pole­ga­ją­ce na przy­da­niu nowe­go zna­cze­nia wyra­zo­wi uży­te­mu w nie­zwy­kłych, obcych mu połą­cze­niach słów. Do tro­pów nale­żą wszel­kie odmia­ny meta­fo­ry (animizacja/ożywienie, personifikacja/uosobienie). 

Do naj­częst­szych i naj­waż­niej­szych figur i tro­pów nale­żą: ana­fo­ra, epi­fo­ra, apo­stro­fa, epi­tet, oksy­mo­ron, paro­no­ma­zja, porów­na­nie, pyta­nie reto­rycz­ne, meta­fo­ra, meto­ni­mia, synek­do­cha, ono­ma­to­pe­ja, pery­fra­za, iro­nia, hiper­bo­la, ale­go­ria i symbol.

H

hiper­bo­la

I

inwo­ka­cja, ironia

M

meta­fo­ra, metonimia

O

oksy­mo­ron, omó­wie­nie (pery­fra­za), ono­ma­to­pe­ja, oży­wie­nie (ani­mi­za­cja)

 

P

paro­no­ma­zja, per­so­ni­fi­ka­cja (uoso­bie­nie), porów­na­nie, prze­no­śnia (meta­fo­ra), prze­sad­nia (hiper­bo­la), pyta­nie retoryczne

S

sym­bol, synekdocha

T

trop – zobacz: figu­ry retoryczne

U

uoso­bie­nie (per­so­ni­fi­ka­cja)

Z

zamien­nia (meto­ni­mia)

 

Źró­dło: Kraś H., Wierz­bic­ka-Pio­trow­ska E., Język pol­ski. Wśród zna­ków kul­tu­ry. Reto­ry­ka. MAC Edu­ka­cja, Kiel­ce 2002

Sprawdź się!