średniowiecze – powtórzenie wiadomości

• czas akcji: V-XV w.

• teocentryzm — Bóg w centrum zainteresowań, często z tego powodu też nie podpisywano swoich dzieł, bo tworzono Ad maiorem Dei gloriam – ku większej chwale Boga

• parenetyczny charakter — pouczający 

• medium aevum — wieki średnie, czyli ciemne – nazwa nadana przez ludzi renesansu

• apokryf — tekst o losach świętych, który nie został uznany za kanoniczny, czyli np. funfiction o Jezusie “Psałterz puławski”, w którym opisano, jak wyglądał Jezus, jak poprosił smoki, by opuściły jaskinię i zwolniły miejsce dla niego, Marii i Józefa 

Żart o bohaterstwie: https://www.youtube.com/watch?v=1aGrMv6SOAQ

• archetypy (wzorce postaci): król, rycerz, asceta (krzyż – wszędzie) 

• etos rycerski: honor, nie walczy się ze słabszym, nie pożąda się wybranek innego rycerza albo króla, przysięga się królowi, Bogu i ojczyźnie, umiera się na polu bitwy, nie zdradza się, nie myśli o własnych interesach, szanuje się przeciwników (chyba, że są to innowiercy, co pokazuje nam “Pieśń o Rolandzie”)

• ars moriendi — sztuka umierania – pełen rytuał ładnej śmierci z zachowaniem szacunku dla Boga, ojczyzny np. Roland umiera na wzgórzu, wyciąga rękę do Boga na znak, że wybrał, gdzie chce trafić, leży krzyżem ciałem w stronę kraju, głową zwróconą w stronę pola bitwy, bo do końca nie schodzi ze służby

• psychomachia — bitwa między dobrem a złem, tuż przed śmiercią jesteśmy kuszeni przez demony i musimy wybrać, gdzie chcemy trafić

PSYCHOMACHIA -> tuż przed śmiercią, walka demonów i aniołów o duszę 

gdzie jeszcze jest psychomachia? 

diabeł i anioł: Dziady cz. III – KONRAD

• chanson de geste — pieśń o czynach, np. “Pieśń o Rolandzie”, która opisuje walecznych wojowników (tu uwaga: Roland był narcyzem i chciał zwycięstwa dla siebie i przez to tylu ludzi umarło, ale jakoś pomija się ten aspekt i czci go jako wielkiego rycerza)

• hagiografia — gatunek opisujący żywot świętego z pełnym zestawem opisów: od dzieciństwa, po życie nastoletnie, wyzbycie się dóbr, przejście na drogę ascezy, cuda pośmiertne np. “Legenda o św. Aleksym”

• asceta — wyrzeka się dóbr doczesnych, dba tylko o aspekty duchowe

• deesis – motyw w sztuce, ukazuje 3 istoty: Jezus, Matka Boska, Jan Chrzciciel np. w “Bogurodzicy” lub na wielu ikonach

IDEA POŚREDNICTWA = nie modlisz się wprost do Boga, a do pośredników, świętych, to są ludzie od komunikacji, customer servis 

w KK modlitwa “Ojcze nasz” na koniec mszy świętej 

w “Bogurodzicy”: Maryju, Syn Gospodzin, Krzyciela 

• carmen patrium — pieśń ojczysta – “Bogurodzica” (ojcowizna = ojczyzna = patria = ojciec)

• archaizmy — słowa, które wyszły z użycia

• lament (plankt), żal – gatunek należący do liryki, wyrażasz swój ból po stracie kogoś np. “Lament świętokrzyski”

wizerunki Maryjne (a także motyw matki): 

Bogurodzica: ma duże znaczenie, jest wybrana przez Boga, jest matka Boga, jest umiłowana przez Boga -> WAŻNA, WYWYŻSZONA, BOSKA

Posłuchajcie bracia miła/ Lament świętokrzyski / Żale Matki Bożej pod krzyżem: ona się zwraca do ludzi, płacze, cierpi, prosi o wsparcie -> LUDZKA, PRZERAŻONA, OBOLAŁA, CIERPIĄCA

rzeźba (ale tez każda sztuka):

stabat Mater Dolorosa:stała Matka Boleściwa -> Matka Boska pod krzyżem

pieta: Chrystus zdjęty z krzyża, MB trzyma go na kolanach, pieta = miłosierdzie i litość

SZTUKA POPULARNA: 

• ars bellandi i ars amandi – sztuka walki i miłości – opisana np. w “Dziejach Tristana i Izoldy”, często w romansach średniowiecznych łączy się z dramatyzmem sztuki walki wojennej, umierania; każdy rycerz ma swoją wybrankę serca, dla której idzie walczyć i być odważnym

• trubadurzy, bardowie – wędrowni poeci-śpiewacy; trubadurzy śpiewali głównie o miłości, a bardowie o wielkich czynach np. Jaskier w “Wiedźminie” 

ŚMIERĆ: 

• memento mori — pamiętaj o śmierci, zawsze musisz być gotowy na to, że staniesz przed sądem ostatecznym, więc korzystaj dobrze z życia, w zgodzie z Bogiem – https://babaodpolskiego.pl/memento-mori-to-nie-to-samo-co-dance-macabre-i-to-naprawde-jest-cytat-motywacyjny-1670/

• danse macabre — taniec śmierci = wszyscy umrzemy, to jedyna sprawiedliwość na świecie, zwłaszcza takim, w którym panuje system feudalny, opisana w “Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” (kościotrupa i ludzi w różnych strojach, co sugeruje różne statusy społeczne) równość w oczach śmierci

manga i danse macabre: https://youtu.be/R6w_3oKsh5g?si=gEFJDVgwi8hzMfAP

KRÓL:

• historiografia = dziejopisarstwo = kroniki (opłacane przez królów, więc muszą ich dobrze przedstawiać – tutaj mamy Galla Anonima i Wincentego Kadłubka); zatrudniasz jako król swoich pijarowców, którzy dbają o twoje dobre imię 

FILOZOFIA:

Św. Augustyn – tylko dusza jest boska, ascetyzm z umartwianiem ciała, idee platońskie

Św. Tomasz z Akwinu – dusza i ciało pochodzą od Boga, inspiracje Arystotelesem, scholastyka, hierarchia bytów (aniołowie/dusza > ludzie/dusza-ciało > zwierzęta/ciało) 

• scholastyka — metoda filozoficzna poszukiwania odpowiedzi na ważne pytania w Biblii, propagował tę formę zdobywania wiedzy św. Tomasz z Akwinu

Św. Franciszek – wszystko jest piękne i dowodzi o istnieniu Boga, zwierzęta, rośliny, ascetyzm bez umartwiania, jedynie chodzi o minimalizm i ofiarność wobec innych

• franciszkanizm — postawa filozoficzna, umiłowanie natury i wyzbycie się dóbr doczesnych, staje się ważnym stylem w literaturze, wyrażanie zachwytu nad przyrodą

• kwiatki = czyny, tak nazywają się dzieje św. Franciszka spisane przez jego uczniów

• style architektoniczne: gotycki (ozdobny, strzelisty, z witrażami), romański (budowle obronne)

• moralitet — gatunek dramatu średniowiecznego o wątkach biblijnych, nauka zasad moralnych

• motyw wędrówki – np. przez piekło, 9 kręgów, Dante uczy się zasad wiary, bycia dobrym człowiekiem, poznaje grzeszników, oprowadza go Wergiliusz (po Piekle); bohater homo viator – ta podróż go zmienia, bohater sobie coś uświadamia 

• synteza epok: średniowiecze i renesans występuje w “Boskiej komedii” – boska, bo genialna w budowie; komedia – bo kończy się pozytywnie dla bohatera. 

• tercyna – styl wersyfikacji w “Boskiej komedii” Dantego, trójwersowa strofa aba, bcb, cdc – układ rymów jak w warkoczu

frazeologizmy: 

dantejska scena – okrutna, wstrząsająca 

podjąć rękawicę – przyjąć wyzwanie 

kruszyć kopie – kłócić się z kimś, walczyć