renesans – powtórzenie wiadomości

rene­sans:

Daty: XV-XVI w. 

Wyda­rze­nia:

• odkry­cia geo­gra­ficz­ne (kolo­nia­lizm pod płasz­czy­kiem nie­sie­nia szczę­ścia cywilizacji)

• refor­ma­cja - roz­bi­cie jed­no­ści Kościo­ła przez sys­tem reform, zapo­cząt­ko­wa­na przez Lutra, powsta­ją odła­my protestanckie

1. lute­ra­nizm – 1517 r. Mar­cin Luter obwie­ścił 95 tez nowe­go wyzna­nia, Wit­ten­ber­ga, nie pła­ci­my za odpu­sty, nie ma celi­ba­tu, msze i pismo w języ­ku naro­do­wym -> pierw­sza Biblia w języ­ku naro­do­wym powsta­je w języ­ku niemieckim

2. kal­wi­nizm – Jan Kal­win – Szwajcaria 

• idea pre­de­sty­na­cji, los jest z góry zapla­no­wa­ny, ale możesz go zmie­nić dzię­ki dobrym uczynkom

3. angli­ka­nizm – Hen­ryk VIII, odłą­cze­nie kościo­ła angli­kań­skie­go od papie­ża, bo nie zga­dzał się na jego kolej­ne roz­wo­dy, więc bied­ny król zabi­jał dwie żony 

Powsta­je Biblia w języ­ku naro­do­wym – tłu­ma­cze­nia, Biblia Kró­lo­wej Zofii, 1599 – Biblia Jaku­ba Wujka 

Poję­cia:

antro­po­cen­tryzm – czło­wiek w cen­trum zainteresowania

huma­nizm (łac. huma­nus - ludz­ki), ruch umy­sło­wy sku­pia­ją­cy się nie wokół wia­ry, a wokół myśli o tym, czym jest czło­wie­czeń­stwo, odwo­ła­nia do filo­zo­fii antyku

huma­ni­sta – czło­wiek wszech­stron­nie wykształ­co­ny, zna­ją­cy wie­le języ­ków i wie­le dziedzin 

kla­sy­cyzm, cechy stylu: 

• har­mo­nia

• ad fon­tes (do źródeł/antyk)

• przej­rzy­sty

• pro­sty, umiar

• mime­tycz­ny (praw­do­po­do­bień­stwo) 

ad fon­tes - odwo­ła­nia do źró­deł starożytnych

aurea medio­cri­tas - zło­ty śro­dek, har­mo­nia, stoicyzm

deus arti­fex – Bóg arty­sta, stwo­rzył pięk­ny świat

homo arti­fex - czło­wiek kre­ator, arty­sta, ma two­rzyć i upięk­szać świat, to ozna­cza “na wła­sne podobieństwo” 

makia­we­lizm – cel uświę­ca środ­ki, Nic­co­lo Machia­vel­li Ksią­żę (war­to zapa­mię­tać, bo do niej odwo­łu­je się Mic­kie­wicz w Kon­ra­dzie Wal­len­ro­dzie), meto­da spra­wo­wa­nia wła­dzy, w któ­rej nad­rzęd­ne jest dobro państwa 

petrar­kizm – styl nawią­zu­ją­cy do twór­czo­ści Fran­ce­sca Petrar­ki, głów­nie prze­ja­wia się w sto­so­wa­niu anty­te­zy i kon­tra­stu, uka­za­nie sub­tel­nych emo­cji na wzór Sone­tów do Laury

ire­nizm - zacho­wa­nie poko­ju mię­dzy gru­pa­mi wyzna­nio­wy­mi, nie wyszło to z Brać­mi Pol­ski­mi (aria­na­mi), bo ich wymordowano

uto­pizm – Tomas More (Tomasz Morus) – wizja krainy/systemu wiecz­ne­go szczę­ścia, spra­wie­dli­wo­ści, rów­no­ści, w któ­rym nie ma zła, prze­mo­cy, cierpienia

filo­zo­fie:

filo­zo­fie antycz­ne: sto­icyzm (wytłu­ma­cze­nie rozu­mo­we – Marek Aure­liusz Roz­my­śla­nia, aurea medio­cri­tas – zło­ty śro­dek), epi­ku­re­izm (car­pe diem – chwy­taj chwilę) 

Erazm z Rot­ter­da­mu — książ­ki o wycho­wa­niu, peda­go­gicz­ne, o tole­ran­cji (cie­ka­we, bo sam swo­je dzie­ci oddał do przytułku)

gatun­ki i świat literatury:

motyw soko­ła - chwyt kom­po­zy­cyj­ny w nowe­lach, wywo­dzi się z nowe­li Sokół zawar­tej w Deka­me­ro­nie Boc­cac­cia, pozor­nie nie­waż­ny przed­miot, któ­ry oka­zu­je się klu­czo­wy dla całej akcji np. kami­zel­ka w Kami­zel­ce Pru­sa

nowe­la - krót­ki utwór jed­no­wąt­ko­wy, czę­sto z fabu­łą zor­ga­ni­zo­wa­ną wobec jed­ne­go przed­mio­tu, pro­wa­dzi do zmia­ny losów bohatera

sonet – wiersz o ukła­dzie wer­sów 4, 4, 3, 3 (jeden z rodza­jów), pierw­sze dwie stro­fy są opi­so­we, a dwie ostat­nie refleksyjne

tren – utwór o tema­ty­ce żałob­nej, w któ­rym wychwa­la się oso­bę zmarłą

epi­ce­dium – pieśń antycz­na o pro­ce­sie żało­by: od wyra­ża­nia bólu, przez wychwa­la­nie oso­by zmar­łej, po wyra­że­nie zło­ści i nie­spra­wie­dli­wo­ści śmier­ci, po pogo­dze­nie się z losem i pocieszenie

pie­śni, hym­ny, ody – styl pate­tycz­ny, pod­nio­sły (hymn do Boga lub ojczy­zny), oda do wiel­kich pojęć abs­trak­cyj­nych np. mło­do­ści, miło­ści, mądro­ści, radości 

psal­my – psał­te­rze, czy­li zbio­ry psalmów 

twór­cy: 

Jan Kocha­now­ski

• frasz­ki - błahost­ki, krót­kie utwo­ry z wyko­rzy­sta­niem ale­go­rii, sym­bo­li, porów­nań, o cha­rak­te­rze roz­ryw­ko­wym lub filozoficznym. 

1. “O żywo­cie ludz­kim” – życie jest krót­kie i czło­wiek jest akto­rem w teatrze życia, dwa topo­sy: vani­tas, the­atrum mundi

2. “Na lipę” – epi­ku­re­izm, ciesz się życiem z przy­ja­cie­lem, usiądź na łonie przy­ro­dy i odpocznij

• pie­śni - uro­czy­ste, podniosłe

1. “Pieśń XIX” – o cno­cie, dobrej sła­wie (god­no­ści ludzkiej)

2. “Pieśń XXIV” – o twór­czo­ści, motyw non omnis moriar (nie wszy­stek umrę, z Hora­ce­go i wier­sza Exe­gi monu­men­tum “Wybu­do­wa­łem pomnik”)

3. “Pieśń III” – o bogi­ni For­tu­nie, bogi­ni losu, że los kołem się toczy

4. “Pieśń V” – o spu­sto­sze­niu Podo­la, wyśmie­wa szlach­tę, że nie wycią­ga ona wnio­sków z poprzed­nich lat i nadal woli jeść z pół­mi­sków niż wal­czyć, a tutaj muzuł­ma­nie ata­ku­ją kraj – reto­ry­ka gróźb, peł­no porów­nań Tur­ków do psów

• hymn - pochwal­ny, na cześć Boga

1. “Cze­go chcesz od nas Panie…” – pochwa­ła Boga i har­mo­nii świata

• tre­ny - utwo­ry żałob­ne na cześć oso­by zmarłej, 

1. wyją­tek – dla dziec­ka, a nie na cześć wojownika

2. wyją­tek – aż 19 tre­nów, a nie 1, uło­żo­ne w zgo­dzie z epi­ce­dium, czy­li pro­ce­sem żałoby

3. wie­le wąt­ków antycz­nych, pod­miot lirycz­ny porów­nu­je się do Nio­be, któ­ra na widok swo­ich mar­twych dzie­ci skamieniała

4. dyle­ma­ty filo­zo­ficz­ne i moral­ne: czy sto­iko­wi i oso­bie wykształ­co­nej przy­stoi pła­kać i popa­dać w roz­pacz, sko­ro wszyst­ko moż­na wytłu­ma­czyć rozumowo

5. sto­icyzm – pocie­sze­nie sło­wa­mi Cyce­ro­na, któ­re wypo­wia­da mat­ka pod­mio­tu lirycznego

6. infor­ma­cje o trud­nym życiu kobiet – mówi je mat­ka pod­mio­tu lirycz­ne­go, Kocha­now­ski jawi się jako femi­ni­sta, bo to kobie­ta, a nie mędrzec, mówi mu praw­dę o świe­cie, ona go pocie­sza sło­wa­mi filo­zo­fów, ona mówi, że śmierć bywa lep­sza dla dziew­czyn­ki niż życie kobie­ty, bo rodzą w bólu, wycho­dzą za mąż z naka­zu rodzi­ców, zno­szą śmier­ci swo­ich dzieci

7. Tren I – wyra­że­nie żalu i zwo­ły­wa­nie do domu twór­ców tre­nów antycz­nych, by wspo­mo­gli go w pła­czu, nie wie, czy może jako sto­ik jaw­nie wyra­żać ból

8. Tren V – porów­na­nie home­ryc­kie, dziec­ka do oliw­ki, któ­rą śmierć jako nie­ostroż­ny ogrod­nik, ścięła 

9. Tren VII – o bólu, jaki wywo­łu­ją ubra­nia zmar­łej i przed­mio­ty po niej

10. Tren VIII – o ciszy w domu, któ­ra jest nie­zno­śna, zabra­kło dziec­ka, któ­re oży­wia­ło to miejsce

11. Tren IX – kry­zys rene­san­so­we­go myśle­nia – pod­miot lirycz­ny nie jest już sto­ikiem, nie umie rozu­mo­wo wytłu­ma­czyć tej niesprawiedliwości, 

12. Tren X - kry­zys rene­san­so­wej wia­ry – pod­miot lirycz­ny szu­ka dziec­ka w róż­nych reli­giach i wąt­pi w życie pozagrobowe 

13. Tren XI – kry­zys rene­san­so­wej posta­wy – pod­miot lirycz­ny zauwa­ża, że cno­ta niko­go nigdy nie uchro­ni­ła od nie­szczę­ścia, na koniec pro­si o wyba­cze­nie win z powo­du wypo­wia­da­nych herezji

14. Tren XIX – peł­nia pocie­sze­nia, przy­cho­dzi do pod­mio­tu lirycz­ne­go we śnie lub na jawie mat­ka z jego cór­ką na rękach, mówi o tym, że dzię­ki śmier­ci dziec­ko unik­nę­ło wie­lu nie­szczęść, pocie­sza go sło­wa­mi sto­ika Cyce­ro­na, że czas leczy rany i wszyst­ko jest ludz­kie, zarów­no smu­tek, jak i radość przy­cho­dzą od Boga

• dra­mat „Odpra­wa posłów greckich” 

1. Pierw­sza pol­ska sztu­ka renesansowa

2. Tema­ty­ka: nara­da u kró­la Pria­ma w spra­wie zwro­tu Hele­ny do Grecji

3. Inspi­ra­cja histo­rią opi­sa­ną przez Homera

4. Para­bo­licz­ność – losy Troi jako prze­stro­ga przed upad­kiem państwa

5. Priam – sła­by władca 

6. Parys (Alek­san­der) – kró­le­wicz wyko­rzy­stu­ją­cy wła­dzę do wła­snych celów

7. Ante­nor – patriota

8. Kon­tekst: frag­ment “Odpra­wy posłów grec­kich” to “Pieśń XIV” Kocha­now­skie­go o tym, że poli­ty­cy nie powin­ni wyko­rzy­sty­wać wła­dzy do wła­snych celów i muszą pamię­tać, że też zosta­ną roz­li­cze­ni (przez Boga)

Miko­łaj Rej 

• “Krót­ka roz­pra­wa mię­dzy trze­ma oso­ba­mi: Panem, Wój­tem i Ple­ba­nem” o nie­rów­no­ściach spo­łecz­nych, że wszy­scy wyko­rzy­stu­ją chłopów

• “Wize­ru­nek wła­sny żywo­ta czło­wie­ka poczciwego”

har­mo­nia życia w zgo­dzie z pora­mi roku

• “Pola­cy nie gęsi i swój język mają”

Andrzej Frycz-Modrzew­ski 

- pisma polityczne

- “O napra­wie Rzecz­po­spo­li­tej” (o oby­cza­jach, pra­wach, woj­nie, Koście­le, szkole)

Piotr Skar­ga – “Kaza­nia sejmowe”

• 8 kazań, wyka­zu­ją­cych cho­ro­by Rzeczpospolitej

• w skró­cie: monar­chia jest dobra, Kościół powi­nien mieć więk­szą władzę 

Zło­te myśli epoki:

- Czło­wie­kiem jestem i nic, co ludz­kie, nie jest mi obce – Terencjusz

- Czło­wiek jest kowa­lem swo­je­go losu – Gio­van­ni Pic­co Del­la Miran­do­la – prze­ci­wień­stwo fatum

- Czło­wiek jest mia­rą wszech­rze­czy – Pro­ta­go­ras – humanizm 

- Nie uro­dzi­łem się czło­wie­kiem, lecz uczy­ni­łem się nim – Erazm z Rot­ter­da­mu – prze­ci­wień­stwo fatum

MOTYWY: 

the­atrum mun­di - czło­wiek jest akto­rem w teatrze życia -> frasz­ka Kocha­now­skie­go “O żywo­cie ludz­kim”, Szek­spir “Mak­bet”

non omnis moriar – nie wszy­stek umrę -> “Pieśń XXIV” Kochanowskiego

sto­icyzm  – posta­wy wobec życia -> “Pieśń  III” Kocha­now­skie­go, “Tren IX” Kochanowskiego

epi­ku­re­izm – posta­wy wobec życia ->  “Na lipę” Kochanowski

poli­ty­ka i zaan­ga­żo­wa­nie spo­łecz­ne – pisma Modrzew­skie­go, kaza­nia Skar­gi i “Pieśń XIX” Kocha­now­skie­go,  „Odpra­wa posłów grec­kich” Kocha­now­skie­go, “Pieśń XIV” Kochanowskiego

har­mo­nia świa­ta -> “Pieśń  III” Kocha­now­skie­go, “Hymn” Kochanowskiego

— —  — –

SZEKSPIR (będzie oddziel­nie dokład­nie omó­wio­ny jako wyspa mię­dzy rene­san­sem a barokiem)

teatr elż­bie­tań­ski 

odej­ście od zasad: 3 jed­no­ści, deco­rum, jedy­nie trzech akto­rów i to męskich na scenie, 

wpro­wa­dze­nie scen zbio­ro­wych, zbrod­ni, łącze­nia tra­ge­dii z kome­dią – gro­te­ska, posta­ci reali­stycz­nych i fan­ta­stycz­nych (anty­mi­me­zis), brak chó­ru, podział na akty i sceny

• Mak­bet

1. the­atrum mundi

2. żądza wła­dzy

3. pięt­no

4. fem­me fatale

5. sza­leń­stwo i wyrzu­ty sumienia

6. zbrod­nia napę­dza kolej­ne zbrodnie

7. rola sło­wa i obietnicy

8. rola prze­po­wied­ni

• Ham­let 

1. pyta­nia egzystencjalne

2. boha­ter tragiczny

3. śmierć 

4. każ­dy dźwi­ga swój ciężar

5. sza­leń­stwo

6. samo­bój­stwo

• Romeo i Julia

1. kon­flikt rodzin

2. śmierć samo­bój­cza

3. zaka­za­na miłość

— —  — –

USTNE:

pie­śni, frasz­ki, tre­ny Kochanowskiego

Odpra­wa posłów greckich

Kaza­nia sejmowe