Możesz zostać moim patronem/moją patronką: 
OŚWIECENIE — wiek świateł, epoka mówi o sobie, że jest wiekiem rozumu i filozofii, epoka postępu, wolność, nauki,
nazwa wywodzi się z Niemiec (Aufklärung)
przypomnijmy:
CZAS:
Europa: od końca XVII w. do początku XIX albo do 1789 r. – Wielkiej Rewolucji Francuskiej
Polska:
wczesna faza: 40. XVIII w. i do 1764 r.
1764 – 1795 – czasy stanisławowskie — tron Polski zostaje przekazany Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu (ostatni król Polski, dostał tron od carycy Katarzyny II), rozwój kultury, walka ze szlachta; trzy rozbiory Polski
1795-1822 – schyłek oświecenia, sentymentalizm, preromantyzm
Charakter epoki:
walka o demokrację: powstaje francuska Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
walka z przesądami, wiarą -> deizm (Bóg stworzył świat i go zostawił); ateizm (nie ma Boga)
powstaje wiele instytucji państwowych -> w Polsce instytucje tworzące system oświaty, podręczniki
wynalazki: maszyna parowa, pole magnetyczne, pierwsza szczepionka przeciwko ospie, stopnie Fahrenheita, encyklopedia, maszyna obliczeniowa, balon nagrzewany gorącym powietrzem, pierwszy termometr rtęciowy i nowa skala pomiaru temperatury, parowiec, krosno mechaniczne, tokarka
filozofia epoki:
René Descartes (czyt. Kartezjusz) — racjonalizm, człowiek jest istotą myślącą, bo ma świadomość swoich procesów myślowych — cogito ergo sum (myślę, więc jestem); dubito ergo sum (wątpię, więc jestem); dochodzenie do prawdy metodą dedukcji, by sprawdzić: intuicja podpowiada, dedukcja sprawdza, może być jednak oszukana przez zmysły — demona poznania;
natywizm — stwierdzenie, że człowiek rodzi się z pojęciem Boga, ze świadomością jego istnienia, więc w niego nie wątpi, to wiedza wrodzona
John Locke — empiryzm i sensualizm, tabula rasa (czysta karta), cała wiedza o świecie nie jest dziedziczona, uczymy się przez doświadczenie; zmysły są źródłem poznania świata
Francis Bacon — empiryzm — poznawanie świata odbywa się przez doświadczenie i eksperyment, idealną metodą poznania świata jest indukcja (z obserwacji świata wysnuwam teorię)
David Hume — sceptycyzm, empiryzm, krytycyzm (wątpię, więc sprawdzam)
Jean Jacques Rousseau (Jan Jakub) – sentymentalizm — są prawdy na świecie, których ludzki rozum nie zrozumie, myślenie rozumowe może mieć błędy; kierunek filozoficzny, który się podstawą filozoficzną epoki romantyzmu, nazwa pochodzi od powieści Laurence’a Sterne’a “Podróż sentymentalna”, w centrum zainteresowania jest człowiek i jego uczucia (a nie rozum!), indywidualizm i wnętrze.
Skoro jest to epoka rozumu — zatem chcą spisać wiedzę, jaką mają o świecie, powstaje pierwsza na świecie encyklopedia Wielka Encyklopedia francuska (Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk, rzemiosł) – hasła do niej tworzyli: Rousseau, Monteskiusz, d’Alembert, Voltaire i red. naczelny: Denis Diderot. Powstawała przez 20 lat.
UWAGA: brzmi to nieźle, ale one były nie zawsze sprawdzone, dochodzi do śmieszności (aprioryzm poznawczy — jeśli nie masz wytłumaczenia na jakieś zjawisko, to sobie je wymyślasz „na chłopski rozum”).
CIEKAWOSTKA: Benedykt Chmielowski stworzy “Nowe Ateny” – to taka polska encyklopedia z wiedzą o świecie, w której można się zatracić i czytać ją jaką komedię np. definicja konia: „Koń, jaki jest, każdy widzi”.
Źródła: https://literat.ug.edu.pl/ateny/index.htm
Prasa w Polsce:
“Monitor” polityczne, o radach, obradach, reformach, skupione wokół króla, wiele tekstów obrażających szlachtę
“Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” czasopismo literackie, artystyczne, tam publikował np. Ignacy Krasicki
Działacze edukacyjni w Polsce:
Stanisław Staszic
wprowadza się prawo do edukacji równej
nauka języków ojczystych, a nie tylko łaciny
nie tylko teoria, lecz także praktyka, nauki przyrodnicze
zniesienie kar cielesnych
powstaje Ministerstwo Oświaty
powstaje Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie ministerstwo oświaty (Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych opracowywało podręczniki, spisane umiejętności dostosowane do wieku)
powstają pierwsze powieści dla młodzieży (wcześniej dziecko nie było traktowane jak człowiek i nie miało dopasowanych zasad nauki, zabaw do wieku) na świecie “Podróże Guliwera”, w Polsce “Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” – bohaterowie popełniali wiele błędów, by pokazać, że najlepszą nauką jest doświadczenie
Hugo Kołłątaj
Franciszek Salezy Jezierski
chcą znieść liberum veto i wolnej elekcji, chciał wprowadzić równość obywateli wobec prawa, edukacji (obowiązek państwa do zorganizowania edukacji)
Instytucje:
Collegium Nobilium — szkoła dla młodzieży szlacheckiej stworzona przez Stanisława Konarskiego
Szkoła Rycerska, czyli Korpus Kadetów — przygotowanie do służby wojskowej, chodziło o intelektualne wykształcenie kadetów i wyrobienie w nich postawy patriotycznej, komendantem głównym był Adam Kazimierz Czartoryski
Biblioteka Załuskich — założona przez Józefa Andrzeja Załuskiego, zwana Biblioteką Rzeczpospolitej, ważny ośrodek naukowy, pierwsza w Polsce biblioteka, jedna z największych w Europie, znajdowała się w Warszawie, większość zasobów została spalona podczas II wojny światowej (http://muzeumpamieci.umk.pl/?p=5393)
teatr publiczny — pierwszy w Polsce, stały, założony z inicjatywy króla
Powstaje NOWY TEATR, czyli scena narodowa: najsławniejszym reżyserem był Wojciech Bogusławski (w łazienkach Królewskich), Franciszek Zabłocki, Julian Ursyn Niemcewicz
klasycyzm — styl dominujący, ponowne zainteresowanie sztuką starożytną, tworzoną według antycznych wzorów, ważna była harmonia i podniosły styl, powstają zatem hymny, ody, elegie, eposy, pieśni, satyry i poematy heroikomiczne,
nowe gatunki literackie:
powiastki filozoficzne, dialogi filozoficzne — kilku bohaterów spaceruje/ ma przygody, ale wszystko opiera się wokół jakiejś myśli filozoficznej, każdy z bohaterów może uosabiać poglądy innej filozofii i się ścierają, rozmawiają
satyry — na każdy temat, pokazuje wady postaw ludzkich, w formie wierszowanej
bajki — mają charakter dydaktyczny, morał, zwierzęta są alegoriami ludzkich zachowań, są epigramatyczne (ezopowe) – zwięzłe, narracyjne — z rozbudowaną fabuła (lafontenowskie)
sielanka — ukazuje życie na wsi i miłość, odwołania do antyku, często występują pasterki
poemat heroikomiczny — poemat, który w podniosłym stylu ukazuje błahą fabułę, to tworzy komiczny efekt, np. Ignacy Krasicki “Myszeidos” (“Myszeis”), “Monachomachia” i “Antymonachomachia”
motywy:
opozycja kontusz a frak
kontusz — polski strój szlachecki, reprezentujący bardzo silne przywiązanie do tradycji, niechęć do nowości
frak — strój “zachodni”, typ postawy charakteryzującej się zachłyśnięciem się tym, co obce, odrzucaniem rodzimej (ojczystej) tradycji, zapatrzenie w zachodnie wzorce
typy bohaterów:
fircyk — typ bohatera męskiego, który przesadnie dba o urodę, jedynie się bawi, nie interesuje ojczyzną, lecz romansami, zapatrzony w modę zachodnią
żona modna — typ bohaterki kobiecej, zapatrzonej w zachód, dbającej przesadnie o swój wygląd
bigot — dewota, ktoś, kto przesadnie ukazuje swoją wiarę, a działa w sprzeczności z nią
mnich — ukazanie mnichów, którzy mają wygodne życie i nic nie robią
libertyn — człowiek odrzucający zasady, zwłaszcza moralne
literat, wierszokleta — każdy chciał być literatem, powstało wiele marnych jakościowo tekstów
sarmata — jako obraz tego, który jest konserwatystą, zapatrzonym we własny interes
Sielanka sentymentalna “Laura i Filon”, Franciszek Karpiński — spotkanie kochanków na łonie natury, pod jaworem, Laura jest zazdrosna o Dorydę, Filon zaprzecza, aby coś go z nią łączyło; podkreśla swoją miłość do Laury, a zarazem tęsknotę, ponieważ Laura musi wracać do matki
“Balon” Adama Naruszewicza — oda okolicznościowa dotycząca lotu balonem nad Warszawą przy ul. Foksal, który odbył się w 1789 r. (leciał Blanchard, Jan Potocki, jego służący i pies). https://balony.stalowawola.pl/historia
Sławi moc rozumu, który jest w stanie przezwyciężyć ludzkie ograniczenia. Balon jest zrealizowaniem wiecznego marzenia ludzkości o locie, wyrażonego w micie o Ikarze.
Dla ludzi prostych lot ten może wydawać się magią, ale człowiek wykształcony, filozof, rozumie, że jest to siła rozumu ludzkiego zwyciężającego przyrodę.
Do matury:
OPRACOWANIE PYTAŃ Z MATURY USTNEJ: https://babaodpolskiego.pl/tag-produktu/ignacy-krasicki/
Ignacy Krasicki
-
magnat ze zubożałej rodziny arystokratycznej, kolega Stanisława Augusta Poniatowskiego, studiował we Lwowie, w Rzymie, Warszawie, król uczyni go swoim kapelanem, Krasicki zostanie nawet biskupem i senatorem; po pierwszym rozbiorze będzie przydzielony do zaboru pruskiego (umrze w Berlinie), ale nadal będzie pisał i drukował teksty w “Monitorze”.
zagadnienia twórczości:
wady ludzkie
zagadnienia moralne
wszystko z nutą humoru
gatunki:
bajki (wierszowane, z morałem w stylu Ezopa)
satyry (synkretyczny, wierszowany, ale z narratorem, ukazuje przesadnie jakieś cechy, wyolbrzymia je)
poematy heroikomiczne (temat podniosły, a język i postaci błahe, albo odwrotnie)
najbardziej znany tekst:
“Hymn do miłości ojczyzny”/”Święta miłości”
Święta miłości kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe!
Dla ciebie zjadłe smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta niezelżywe!
Kształcisz kalectwo przez chwalebne blizny,
Gnieździsz w umyśle rozkoszy prawdziwe!
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać!
data wydania 1830 r. — opublikowany anonimowo w 1774 r. w “Zabawach przyjemnych i pożytecznych”
ten tekst stał się hymnem Szkoły Rycerskiej, którą założył Stanisław August Poniatowski (ostatni król Polski, ziomo Krasickiego)
interpretacja: Patriotyzm czują tylko osoby poczciwe, z miłości do ojczyzny można wiele znieść np. tortury, więzienia, odniesienie ran w walce o ojczyznę to zaszczyt, najważniejsze to żyć dla ojczyzny i umrzeć za ojczyznę, nawet jeśli wiąże się to z nędznym życiem.
Zatem świetny hymn dla szkoły przygotowującej generałów do obrony ojczyzny, ale jest w tym żart!
żart: ten tekst to fragment wypowiedzi jednej z postaci z poematu heroikomicznego (prześmiewczy gatunek o bohaterach w podniosłym tonie na wzór eposów bohaterskich) “Myszeidos” – mówi te słowa szczur po walce z kotami.
Tekst stał się hymnem narodowym podczas rozbiorów, więc jest to ironia losu, że to słowa z prześmiewczego poematu o walce gryzoni z kotami.
Tekst jak najbardziej jest zachowany w podniosłym tonie, jest hymnem, mówi o konieczności poświęcenia życia, cierpienia za ojczyznę (ale warto pamiętać, że został opublikowany w “Myszeidos”/”Myszeis” jako tekst szczura).
BAJKI
SYMBOL: wieloznaczny, np. tutaj potok i rzeka i odczytuje je jako typy zachowań ludzkich
ALEGORIA: jednoznaczna np. lis — spryt, owca — głupota/ bezradność/ofiara; podkowa — szczęście; kobieta z wagą i zawiązanymi oczami — sprawiedliwość alegorie można przerobić w kontekście w symbole np. lis w “Małym Księciu” to nie spryt tylko przyjaźń
“Potok i rzeka”
Potok z wierzchołka góry lecący z hałasem,
Śmiał się z rzeki; spokojnie płynęła tymczasem.
Nie stało wód u góry, gdy śniegi stopniały,
Aż z owego potoka strumyk tylko mały.
Co gorsza: ten, co zaczął z hałasem i krzykiem,
Wpadł w rzekę i na koniec przestał być strumykiem.
symbole:
potok — człowiek, który robi dużo hałasu, krzykliwy, zawsze ma swoje zdanie i musi je
powiedzieć; młody człowiek;
rzeka — człowiek, który jest pokorny, spokojny, rozsądny; stary człowiek:
morał: ważniejsze jest działanie z rozsądkiem, dopłynięcie do celu, a nie szybkość działań.
”Słowik i szczygieł”
Rzekł szczygieł do słowika, który cicho siedział:
„Szkoda, że krótko śpiewasz„. Słowik odpowiedział:
„Co mi dała natura, wypełniam to wiernie.
Lepiej krótko, a dobrze, niż długo, a miernie”.
symbole:
szczygieł — ilość
słowik — człowiek wytrwały, powolny — jakość
morał: robię tyle, ile mogę, lepiej dobrze a krótko, niż długo i byle jak — > TO SIĘ TEŻ TYCZY ROZPRAWEK (lepsza jakość niż ilość)
”Dwaj malarze”
Dwaj portretów malarze słynęli przed laty:
Piotr dobry, a ubogi; Jan zły, a bogaty.
Piotr malował wybornie, a głód go uciskał,
Jan mało i źle robił, więcej jednak zyskał.
Dlaczegoż los tak różni mieli ci malarze?
Piotr malował podobnie, Jan piękniejsze twarze.
symbole:
Piotr — uczciwość, realizm w sztuce — zdjęcie bez filtra
Jan — spryt, upiększanie rzeczywistości — nakładanie filtrów, Photoshop
morał: ten, który odtwarzał wiernie świat, był biedny, bo ludzie chcą wyglądać lepiej niż w rzeczywistości i wolą upiększone portrety
bajka jako gatunek literacki:
krótki utwór z morałem w dwóch ostatnich wersach, pojawiają się symbole i alegorie, np. zwierzęce, które ukazują postawy ludzkie; wygląda jak wiersz (ale nie jest to cecha obowiązkowa), ale należy do epiki; często ma też żartobliwy ton;
Motywy literackie:
starość, młodość („Ptaszki w klatce”)
fałszywa pobożność („Dewotka”)
siła i słabość („Jagnię i wilcy”),
pokora, brak pokory („Szczur i kot”),
głupota („Wilk i owce”, „Szczur i kot”),
naiwność („Wilk i owce”, „Lew pokorny”),
władza („Lew pokorny”, „Pan i pies”),
sprawiedliwość („Lew pokorny”, „Pan i pies”),
prawda („Dwaj malarze”, „Lew pokorny),
próżność („Szczur i kot”, „Lew pokorny”).
Satyry:
wady: ożenek dla pieniędzy (Piotr ożenił się z kobietą tylko dlatego, że była właścicielką czterech wsi, ale w ogóle jej nie poznał i okazało się, że ona trwoni cały jego majątek, on nie ma nic do gadania; wszystko mu zmienia w domu i jest wiecznie niezadowolona ze statusu materialnego); życie ponad stan i ślepe podążanie za modą (żona ciągle chce udowodnić sobie i otoczeniu, że jest światowa, wydaje cały majątek). https://babaodpolskiego.pl/zona-modna-ignacy-krasicki/
wady: ludzie zawsze znajdą powód do napicia się, błędne koło
onegdaj (2 dni temu) – imieniny żony; następnego dnia napił się anyżówki (wódki) z apteczki, bo było mu słabo; zaprosił swoich wcześniejszych kompanów; piją razem
następnie postanawiają zjeść obiad, popijają winem dla uniknięcia niestrawności; w trakcie pijatyki rozważają doniosłe polityczne (i militarne) scenariusze;
następuje kłótnia (dotycząca króla Sobieskiego), która prowadzi do rękoczynów/bijatyki;
rozmówca potwierdza obrzydliwość pijaństwa, podkreślając, że sprowadza nas ono do poziomu zwierząt i odbiera rozum; co jest największą stratą ze wszystkich
Pierwszy mężczyzna, skończywszy rozmowę, wraca napić się wódki
Pierwsza programowa satyra, mówi o tym, że ten gatunek służy do obnażania prawd o zepsuciu społecznym. Ukazano wielkie oburzenie, że wszyscy mogą robić, co chcą, ale poeta nie może mówić prawdy. Kieruje swoje słowa do gatunku literackiego — satyry, ale później odwołuje się też do cnoty i do przodków, wyznaje, że tęskni za czasami, w których ważny był honor (zasada: “kiedyś to były czasy, teraz to nie ma czasów”), narzeka na młodzież; uważa, że od Warszawy idzie zaraza nowomodnych obyczajów, że ludzie biorą śluby dla pieniędzy, ale w końcu występuje nie z pozycji mędrca, lecz członka tych nowych społeczeństw i zastanawia się, dokąd to nas zaprowadzi.
“Do króla”
ustrój: monarchia elekcyjna (+demokracja szlachecka)
liryka maski/roli, podmiot liryczny nie wyraża poglądów autora, kreacja postaci
“zarzuty” mówiącego wierszu do Stanisława Augusta Poniatowskiego:
- nie jest z królewskiego rodu (w królewskim rodzie wszyscy wszystko umieją od dzieciństwa);
- jest Polakiem, a więc nie będzie mieć szacunku innych (był im wcześniej równy);
- jest zbyt młody (a potem będzie zbyt stary);
- jest zbyt dobry dla innych, nie zachowuje się jak prawdziwy król;
jest za bardzo uczony, zbyt dużo siedzi w księgach i za dużo słucha “mędrków” (Stanisław August otaczał się intelektualistami).