MIT — gatu­nek nale­żą­cy do epi­ki, histo­ria tłu­ma­czą­ca świat, rela­cje ludzi z boga­mi, doty­czy sfe­ry sacrum
sacrum — to, co boskie
pro­fa­num — to, co ludz­kie
mity: kosmo­go­nicz­ne, teo­go­nicz­ne, antro­po­ge­nicz­ne, escha­to­lo­gicz­ne.
escha­to­lo­gia — nauka zaj­mu­ją­ca się tema­ta­mi życia po śmier­ci
antro­po­lo­gia — nauka o czło­wie­ku
Teo — bóg
genesis/ kosmo­go­nia — począ­tek świa­ta
gene­za utwo­ru: przy­czy­na powsta­nia
topos — motyw lite­rac­ki np. topos podró­ży -> w „Ody­sei”
arche­typ — wzo­rzec np. posta­ci -> arche­typ kochan­ka -> Romeo, arche­typ podróż­ni­ka -> Ody­se­usz; bun­tow­nik -> „Pro­me­te­usz”
ratio — racjo­nal­ne podej­ście (oświe­ce­nie) kon­tekst — Dedal
emo­tio — emo­cjo­nal­ne (roman­tyzm) kon­tekst — Ikar

Gre­cja -> Rzym: Zeus — Jowisz, Ate­na — Miner­wa, Afro­dy­ta — Wenus, Ody­se­usz — Ulisses 

Homer – śle­piec, kwe­stia home­ryc­ka (Czy Homer w ogó­le ist­niał? czy napi­sał oba tek­sty?); – Gre­cja, ”Ilia­da”, “Ody­se­ja”

Rola jasno­wi­dzów i ślep­ców
Tyre­zjasz w „Kró­lu Edy­pie” – był nie­wi­do­my, ale prze­wi­dy­wał przy­szłość, widział wię­cej;
Kasan­dra w „Ilia­dzie”; – mia­ła dar jasno­wi­dze­nia, ale mówi­ła nie­zro­zu­mia­le i nikt nie brał jej słów na poważnie

EPOS: (KONTEKST DO „Pana Tade­usza” – gatu­nek lite­rac­ki nale­żą­cy do epi­ki
zaczy­na się od inwo­ka­cji, czy­li zwro­tu do Ojczy­zny, Boga lub Muzy
hek­sa­metr (6 stóp akcen­to­wych) – trzy­na­sto­zgło­sko­wiec
licz­ba ksiąg podziel­na przez 6 (w „Panu Tade­uszu” masz 12)
uka­za­nie danej spo­łecz­no­ści w waż­nym momen­cie dzie­jo­wym
sce­ny bata­li­stycz­ne (wal­ka)
boha­ter zbio­ro­wy (szlach­ta, Hel­le­no­wie)
retar­da­cja — spo­wol­nie­nie akcji przez opi­sy np. przy­ro­dy, tarczy 

“Ody­se­ja” – pyta­nia o inge­ren­cję bogów w ludz­kie życie, motyw wędrów­ki, oszu­stwa — czy Odys był mądrym głup­cem, czy głu­pim mędr­cem?, wier­ność Penelopy

MITY i kon­tek­sty:
Syzyf – “Mit o Syzy­fie” Camu­sa — tra­ge­dia Syzy­fa pole­ga­ła na tym, że nikt nie ode­brał mu pamię­ci dobrych cza­sów, powieść “Syzy­fo­we pra­ce” Ste­fa­na Żerom­skie­go — tam syzy­fo­wą pra­cą była pró­ba rusy­fi­ka­cji pol­skie­go spo­łe­czeń­stwa, zwią­zek fra­ze­olo­gicz­ny: syzy­fo­wa pra­ca, to taka, któ­ra nie przy­no­si efek­tów;
Pro­me­te­usz (inter­pre­ta­cja wie­lo­znacz­no­ści); bunt wobec Boga, miłość i poświę­ce­nie z miło­ści dla ludzi — ukradł bogom ogień i dał go ludziom, KONTEKST: posta­wa pro­me­tej­ska “Dzia­dy cz. III”;
Pro­me­te­usz ma w sobie cechy Boga, Jezu­sa i Sza­ta­na — stwo­rzył ludzi z gli­ny, łzy i tchną w nich życie; nauczał ludzi rze­mio­sła i dał im ogień; zbun­to­wał się prze­ciw­ko bogom/ kara: został przy­bi­ty do ska­ły Kau­ka­zu i orzeł wyja­dał mu wątro­bę.
za kra­dzież ognia — Zeus zesłał Pan­do­rę, ale Pro­me­te­usz jej nie wpu­ścił, za to zako­chał się w niej jego brat Epi­me­te­usz, wzię­li ślub i otwo­rzy­li wte­dy jej posag — puszkę/ zwią­zek fra­ze­olo­gicz­ny: pusz­cza Pan­do­ry — przy­czy­na pro­ble­mów, wie­le pro­ble­mów
za oszu­ka­nie Zeu­sa — powie­dział, że Zeus ma sobie wybrać ofia­rę, jaką zawsze będą mu skła­dać ludzie, w jed­nej kup­ce było mię­sa, a w więk­szej, przy­kry­tej skó­rą — kości i tłuszcz. Zeus się nabrał — za karę przy­kuł Pro­me­te­usza do skały. 

Orfe­usz i Eury­dy­ka — jego uko­cha­na zmar­ła, on jako śpie­wak poszedł do Hade­su ją wypro­wa­dzić, histo­ria wiel­ka miło­ści, kon­tekst “H.E.O” Her­ber­ta – to ini­cja­ły imion o tym, że Eury­dy­ka nie chce wycho­dzić z Hadesu

Mino­taur – czło­wiek-byk, uwię­zio­ny przez ojca w labi­ryn­cie, któ­ry zbu­do­wał Dedal, sko­ro Dedal znał tajem­ni­cę kró­la o jego synu, został uwię­zio­ny w wie­ży i nie mógł z niej się wydostać/ stwo­rzył skrzy­dła i ze swo­im synem zle­cie­li, ale Ikar nie­ste­ty nie posłu­chał ojca, chciał być bli­sko Helio­sa i umarł; kon­tekst: obraz P. Bru­ege­la “Kra­jo­braz z upad­kiem Ika­ra”
Ikar – sym­bol poety, marzy­cie­la – zary­zy­ko­wał, by być bli­sko słoń­ca
Teze­usz i Ariad­na – Teze­usz zabi­je Mino­tau­ra dzię­ki pomo­cy jego sio­stry, Ariadny/ zwią­zek fra­ze­olo­gicz­ny: nić Ariad­ny – pomoc
Deme­ter i Kora – mat­ka i cór­ka, Kora to Per­se­fo­na, któ­ra zosta­nie żoną Hade­sa
Dio­ni­zos – bóg zaba­wy, bie­sia­dy, win­nej lato­ro­śli – w towa­rzy­stwie menad, któ­re roz­szar­py­wa­ły ludzi, miał swój orszak
Apol­lo – miał 9 muz, bóg sztu­ki, poezji, harmonii

dwa nur­ty sztu­ki i filo­zo­fii: dio­ni­zyj­skie VS apol­liń­skie – sza­lo­ne, poza nor­mą, eks­pre­sjo­ni­stycz­na VS har­mo­nia, kla­sy­cyzm, patos

Mit tro­jań­ski – bogi­ni nie­zgo­dy Eris nie zosta­ła zapro­szo­na na wese­le, przy­szła na złość i zro­bi­ła kon­flikt, Parys miał wybrać, któ­ra z bogiń jest naj­pięk­niej­szą: Hera, Afro­dy­ta czy Ate­na’ Afro­dy­ta prze­ku­pi­ła go darem — naj­pięk­niej­szą kobie­tą na świe­cie, zapo­mnia­ła jed­nak powie­dzieć, że ma ona męża, była nią Hele­na, żona Mene­la­osa i w ten spo­sób roz­po­czę­ła się woj­na tro­jań­ska
Kon­tekst – mito­lo­gicz­na histo­ria woj­ny tro­jań­skiej (pier­wo­wzór „Ilia­dy”)
1. Wese­le Tety­dy i Peleu­sa
2. Przy­by­cie Eris, nie­za­pro­szo­na przez Zeu­sa bogi­ni nie­zgo­dy
3. Rzu­ce­nie na stół jabł­ko z napi­sem „dla naj­pięk­niej­szej” przez Eris
4. Kłót­nia mię­dzy Herą, Ate­ną i Afro­dy­tą
5. Wybór Pary­sa (syna kró­la Troi) na arbi­tra
6. Obiet­ni­ca Hery (bogac­two)
7. Obiet­ni­ca Ate­ny (mądrość)
8. Obiet­ni­ca Afro­dy­ty (naj­pięk­niej­sza kobie­ta – Hele­na, żona Mene­la­osa)
9. Wybór Afro­dy­ty
10. Porwa­nie Heleny

Kon­tekst – „Odpra­wa posłów grec­kich” Jana Kocha­now­skie­go (spin-off „Ilia­dy”)
* Pierw­sza pol­ska sztu­ka rene­san­so­wa
* Tema­ty­ka: nara­da u kró­la Pria­ma w spra­wie zwro­tu Hele­ny do Gre­cji
* Inspi­ra­cja histo­rią opi­sa­ną przez Home­ra
* Para­bo­licz­ność – losy Troi jako prze­stro­ga przed upad­kiem pań­stwa
* Priam – sła­by wład­ca
* Parys (Alek­san­der) – kró­le­wicz wyko­rzy­stu­ją­cy wła­dzę do wła­snych celów
* Ante­nor – patrio­ta
Kon­tekst: frag­ment “Odpra­wy posłów grec­kich” to “Pieśń XIV” Kocha­now­skie­go o tym, że poli­ty­cy nie powin­ni wyko­rzy­sty­wać wła­dzy do wła­snych celów i muszą pamię­tać, że też zosta­ną roz­li­cze­ni (przez Boga)

“Ilia­da” – epos, Homer, naj­waż­niej­sza jest wal­ka Achil­le­sa z Hek­to­rem;
porów­na­nia home­ryc­kie (roz­bu­do­wa­ne i odno­szą­ce się do przy­ro­dy)
epi­te­ty sta­łe “szyb­ko­no­gi Achil­les”
retar­da­cje – spo­wol­nie­nia akcji np. opis tar­czy Achil­le­sa
CIEKAWY KONTEKST WSPÓŁCZESNY: “Pieśń o Achil­le­sie”
Pierw­sze sło­wa „Ilia­dy” (wska­zu­ją głów­ny temat utwo­ru): “Gniew Achil­la, bogi­ni, głoś, obfi­ty w szkody”

Zaświa­ty: Hades, naj­ciem­niej­sze miej­sce — Tar­tar, naj­lep­sze — Pola Elizejskie/ kto zje owoc gra­na­tu, ten nie wyj­dzie (Kora/Persefona);
wystar­czy zapa­mię­tać, że Cha­ron jest prze­woź­ni­kiem, trze­ba mu zapła­cić, pły­nie się przez Styks -> waż­ne w KONTEKŚCIE np. “Tre­nu X” Jana Kochanowskiego

związ­ki fra­ze­olo­gicz­ne:
koszu­la Deja­ni­ry — przy­czy­na cier­pie­nia
pyr­ru­so­we zwy­cię­stwo — nad­mier­nym kosz­tem
pię­ta Achil­le­sa — sła­by punkt
staj­nia Augia­sza — bała­gan
męki Tan­ta­la — okrut­ne
pusz­ka Pan­do­ry -
jabł­ko nie­zgo­dy
ika­ro­wy lot — decy­zja pod­ję­ta bez ana­li­zy ryzy­ka
koń tro­jań­ski — oszu­stwo
syzy­fo­we pra­ce — bez­sen­sow­ne pra­ce, bez efek­tów
pod egi­dą — pod opieką 

TEATR i DRAMAT
kome­dia
tra­ge­dia
cechy gatun­ko­we spi­sał Ary­sto­te­les w “Poety­ce” (tam też są wszyst­kie środ­ki sty­li­stycz­ne i gatun­ki i rodza­je literackie)

Sche­mat akcji tra­ge­dii:
1. Eks­po­zy­cja (wpro­wa­dze­nie w sytu­ację)
2. Paro­dos (pieśń chó­ru)
3. Epe­iso­dion (część dia­lo­go­wa)
4. Sta­si­mon (pieśń chó­ru)
5. Exo­dos (pieśń chó­ru uka­zu­ją­ca tra­ge­dię boha­te­ra, zakoń­cze­nie akcji)

Cechy gatun­ko­we tra­ge­dii:
fatum — ludz­ki los jest prze­są­dzo­ny
Zasa­da trzech jed­no­ści (jed­ność cza­su, miej­sca i akcji)
Zasa­da deco­rum – dosto­so­wa­nie języ­ka do tre­ści (w tra­ge­dii: patos), a jed­no­cze­śnie nie­po­ka­zy­wa­nie krwi i zbrod­ni na sce­nie
Kon­flikt tra­gicz­ny – nie­roz­wią­zy­wal­ny kon­flikt rów­no­rzęd­nych racji
Hamar­tia (wina tra­gicz­na boha­te­ra) – nie­za­leż­nie od decy­zji boha­ter jest ska­za­ny na poraż­kę
Hybris — duma/pycha — czy Anty­go­na ją ma? A może Kre­on? Edyp na pew­no
Zbłą­dze­nie tra­gicz­ne – boha­te­ro­wie nie­świa­do­mie dopeł­nia­ją prze­po­wied­ni (Edyp zabi­ja ojca i żeni się z mat­ką)
Kathar­sis (oczysz­cze­nie) – wzbu­dze­nie w widzu lito­ści i trwo­gi; prze­ko­na­nie, że nie moż­na uciec przed prze­zna­cze­niem, a świa­tem rzą­dzą bogo­wie, więc ludzie nie pono­szą całej winy
Mime­sis (naśla­dow­nic­two) – akcja musia­ła być praw­do­po­dob­na, naśla­do­wa­ła rze­czy­wi­stość
deus ex machi­na — nie­uza­sad­nio­ne racjo­nal­nie, nagle roz­wią­za­nie akcji
BUDOWA TEATRU:
the­atron — widow­nia,
orche­stra — miej­sce dla chó­ru,
paro­dos — dro­ga chó­ru na orche­strę i nazwa pie­śni, któ­rą wte­dy chór śpie­wa,
pro­ske­nion — sce­na, ske­ne — zaple­cze, gar­de­ro­ba
kory­fe­usz — pierw­szy śpie­wak w chó­rze, dyry­gent
pro­ta­go­ni­sta — głów­ny bohater

Każ­dy boha­ter tra­gicz­ny w lite­ra­tu­rze jest w kon­flik­cie dwóch rów­no­rzęd­nych racji, to nie jest jego wina, ale jest ska­za­ny na poraż­kę (hamar­tia) i jest dum­ny (hybris -> Kon­rad w „Dzia­dy cz. III”).

Tra­ge­die też powsta­wa­ły na pod­sta­wie mitów!

Kon­tekst: mit o rodzie Lab­da­ki­dów (pier­wo­wzór; „Anty­go­na” jako spin-off)
FATUM nad rodem, bo Lajos roz­ko­chał w sobie mło­de­go księ­cia i go porzu­cił, król z roz­pa­czy po zmar­łym dziec­ku rzu­cił klą­twę na cały ród Lajo­sa
1. Obję­cie tro­nu w Tebach przez Lajo­sa
2. Prze­po­wied­nia wyrocz­ni: syn Lajo­sa zabi­je ojca i oże­ni się z mat­ką
3. Prze­bi­cie pięt żela­zny­mi kol­ca­mi, porzu­ce­nie dziec­ka w górach
4. Odna­le­zie­nie dziec­ka przez paste­rzy, prze­ka­za­nie pod opie­kę kró­lo­wej Koryn­tu
5. Nada­nie imie­nia Edyp („czło­wiek o spuch­nię­tych nogach”)
6. Prze­po­wied­nia wyrocz­ni dla Edy­pa: zabi­je ojca i oże­ni się z mat­ką
7. Opusz­cze­nie mia­sta rodzin­ne­go przez Edy­pa
8. Kłót­nia po dro­dze, zabi­cie Lajo­sa
9. Obję­cie tro­nu przez Kre­ona (szwa­gra Lajo­sa, bra­ta Joka­sty)
10. Roz­wi­kła­nie zagad­ki o Sfink­sie przez Edy­pa
11. Mał­żeń­stwo Edy­pa z Joka­stą
12. Naro­dzi­ny Poli­nej­ke­sa, Ete­okle­sa, Anty­go­ny i Isme­ny
13. Tra­ge­dia Edy­pa — oka­zu­je się, że prze­po­wied­nia się speł­ni­ła
14. Joka­sta popeł­nia samo­bój­stwo, Edyp uda­je się na wygna­nie
15. Umo­wa Ete­okle­sa i Poli­nej­ke­sa (będą pano­wać na zmia­nę co rok)
16. Odmo­wa odda­nia tro­nu przez Ete­okle­sa
17. Wypra­wa Poli­nej­ke­sa prze­ciw Tebom
18. Wal­ka, śmierć Ete­okle­sa i Poli­nej­ke­sa
19. Obję­cie tro­nu przez Kre­ona, zakaz cho­wa­nia cia­ła Poli­nej­ke­sa ‑zdraj­cy
20. Zła­ma­nie zaka­zu przez Anty­go­nę, kara: zamu­ro­wa­nie żyw­cem w piwnicy

UWAGA: w dra­ma­cie Sofo­kle­sa Anty­go­na popeł­ni­ła samo­bój­stwo — powie­si­ła się, a nie zosta­ła zamurowana. 

DRAMAT — SOFOKLES – “ANTYGONA”
Dwie posta­ci tra­gicz­ne: Anty­go­na i Kre­on
ona wybie­ra pra­wo boskie
on spra­wu­je urząd i wybie­ra pra­wo ludz­kie
kon­flikt wewnętrz­ny: pra­wo boskie VS pra­wo ludzkie

To Kre­on będzie miał wyrzu­ty sumie­nia, bo:
dopro­wa­dził do śmier­ci samo­bój­czej Anty­go­ny
jego syn Haj­mon i jed­no­cze­śnie narze­czo­ny Anty­go­ny popeł­ni samo­bój­stwo
żona Kre­ona, Eury­dy­ka, na widok mar­twe­go syna, popeł­nia samobójstwo

FILOZOFIA:
Sokra­tes (nie­wie­dza sokra­tej­ska — wiem, że nic nie wiem, iro­nia sokra­tej­ska (tak pro­wa­dzi roz­mo­wę, by prze­ciw­nik zaczął sobie )prze­czyć)
Pla­ton (ide­alizm, jaski­nia pla­toń­ska) – Dobro, praw­da, miłość
Ary­sto­te­les (realizm, mime­sis, ojciec teo­rii lite­ra­tu­ry)
Dio­ge­nes cynizm
sto­icyzm (Zenon z Kition, Marek Aure­liusz) – kon­tekst: epo­ka rene­san­su i twór­czość Kocha­now­skie­go
epi­ku­re­izm (Epi­kur z Efe­zu) – kon­tekst: epo­ka rene­san­su i twór­czość Kocha­now­skie­go
POEZJA RZYMSKA:
Hora­cy — poezje: Exe­gi...;
exe­gi monu­men­tum — wybu­do­wa­łem pomnik (cho­dzi o poezję) i dzię­ki niej poeta nie umrze, bo będą go czy­tać (non omnis moriar — nie wszy­stek umrę) – kon­tekst: “Pieśń XXIV” Kocha­now­skie­go
mece­nas to epo­nim (nazwa od nazwy wła­snej, od nazwi­ska) – opie­kun arty­sty
ZWROTY:
aurea medio­cri­tas — zło­ty śro­dek (sto­icyzm)
car­pe diem — chwy­taj chwi­le (epi­ku­re­izm)
in medias res — do rze­czy, kon­kret, do sedna
non omnis moriar — nie wszy­stek umrę, zosta­nie po mnie twórczość
sape­re aude — ufaj swo­jej mądro­ści (myśl oświe­ce­nio­wa)
STYLISTYKA: mito­lo­gi­za­cja rze­czy­wi­sto­ści -> KONTEKST w pro­zie Bru­no­na Schul­za
mito­lo­gi­za­cja współ­cze­sno­ści:
PANDORA — bran­so­let­ki, dla­cze­go nie Afro­dy­ta?!
IKAR — agen­cja ochro­ny osób i mie­nia
CERBER — agen­cja ochro­ny mie­nia
HESTIA (ogni­sko domo­we) – towa­rzy­stwo ubez­pie­czeń na życie
HEBE (uro­da, mło­dość, wdzięk) – sklep z kosme­ty­ka­mi
ITAKA — biu­ro podró­ży (https://​www​.face​bo​ok​.com/​g​r​o​u​p​s​/​2​6​2​7​4​3​4​8​7​6​9​0​5​74/)

LEKTURY EGZAMINACYJNE:
mity
Ilia­da – omó­wie­nie i stresz­cze­nie
Anty­go­na – omó­wie­nie i streszczenie 

OPRACOWANIA PYTAŃ USTNYCH: