autor:

Franz Kafka

tytuł:

”Proces”

rodzaj literacki:

epika

gatunek literacki:

powieść (paraboliczna)

data wydania:

1925 r.

epoka literacka:

dwudziestolecie międzywojenne

miejsce wydania:

Austria

czas akcji:

nie jest w powieści jasno określony, akcja rozgrywa się na przestrzeni jednego roku

miejsce akcji:

prawdopodobnie duże miasto, jego nazwa nie została podana, hipotezy skłaniają do myślenia, że jest to czeska Praga

geneza:

Franz Kafka rozpoczął pisanie „Procesu” w 1914 r. Po roku przerwał pracę, pozostawiając swoje dzieło niedokończone. 

Po śmierci pisarza, jego powiernik — Max Brod uporządkował całość tekstu. Powieść w 1925 r. została wydana, pomimo że Kafka, umierając, nakazał spalić rękopis. W Polsce ukazała się w tłumaczeniu Brunona Schulza w 1935 r. 

problematyka:

”Proces” jest przede wszystkim powieścią o ludzkiej bezsilności wobec absurdu. Józef K. uczestniczy w nieprzewidywalnym i nielogicznym ciągu zdarzeń, na które nie ma wpływu. Uświadamia sobie, że nie jest się w stanie przeciwstawić się potędze absurdu, który przez swą wszechobecność, staje się aktualnym porządkiem świata. 


To także powieść o samotności i bezradności. W czasie trwania procesu okazuje się, że główny bohater w swoim z pozoru uporządkowanym życiu, nie zdołał zbudować żadnych głębszych relacji. Józef K. nie ma przyjaciół, nie utrzymuje bliskich stosunków z rodziną, a jego kontakty z kobietami są jedynie powierzchowne. Podczas procesu szuka pomocy u innych, jest niesamodzielny, nie potrafi wziąć odpowiedzialności za swój proces ani za swoje życie. 


Przebieg procesu Józefa K. jest często porównywany do życia każdego człowieka, który nie może przewidzieć swojej przyszłości ani zgłębić wszystkich reguł, którymi rządzi się świat (metafora władzy totalitarnej, porządku świata, ponadjednostkowej potęgi).

typ narracji:

narracja trzecioosobowa

język:

bogaty, poetycki, brak personalizacji języka

bohaterowie:

Józef K. — główny bohater powieści, 30-letni urzędnik państwowy. Nie ma wyszczególnionych cech indywidualnych, jego wygląd i charakter zostały opisane dość schematycznie, tak aby postać mogła reprezentować każdego człowieka (typ everymana, z ang. każdy).


Pani Grubach — gospodyni Józefa K. i jednocześnie właścicielka wynajmowanego przez niego lokalu. Darzy bohatera sympatią i opiekuje się nim, przynosząc mu każdego dnia śniadanie. 


Panna Bűrstner — młoda kobieta wynajmująca pokój obok Józefa K. Bohater odwiedza ją, szukając pomocy w sprawie procesu. Przed wyjściem z jej pokoju, pełen namiętności rzuca się na nią, próbując ją pocałować. Panna Bűrstner następnego dnia rano się wyprowadza.  


Panna Montag — przyjaciółka Panny Bűrstner, nauczycielka angielskiego. Po wyprowadzce Panny Bűrstner zajmuje jej pokój.


Praczka — żona woźnego sądowego, w jej mieszkaniu ma miejsce pierwsze przesłuchanie Józefa K. Kobieta obcuje erotycznie z sędziami i studentami, aby jej mąż nie stracił pracy. 


Leni — młoda opiekunka i kochanka adwokata Józefa K., Hulda. Józef K. opowiada jej o swojej kochance, o imieniu Elza.


wuj Karol — opiekun Józefa K., który zabiera głównego bohatera do swojego przyjaciela, adwokata Hulda, aby ten udzielił oskarżonemu pomocy prawnej.


Huld — adwokat, człowiek schorowany, swoich klientów przyjmuje, leżąc w łóżku. Zgadza się na prowadzenie sprawy Józefa K., jednak brak postępów w procesie powoduje, że oskarżony rezygnuje z usług adwokata. 


Titorelli — malarz, portretuje sędziów. Józek K. zwraca się do niego o pomoc w procesie. Prawdziwe uwolnienie bohatera nie leży w zakresie jego możliwości, obiecuje pomóc w przedłużeniu sprawy lub uzyskaniu pozornego uwolnienia.


Kupiec Block — klient adwokata Hulda. Jego proces trwa już 5 lat. Obawia się, że Huld zrezygnuje z prowadzenie jego sprawy, więc godzi się być poniżany. W tajemnicy wynajmuje innych adwokatów.   Radzi Józefowi K., aby ten nie rezygnował z usług Hulda.


Kapelan więzienny — spotyka w katedrze Józefa K., opowiada mu przypowieść o prawie i o daremności ludzkich starań. 

streszczenie: 

I.  Aresztowanie. Rozmowa z Panią Grubach. Potem panna Bűrstner.

Józef K. zostaje aresztowany w dniu swoich 30. urodzin, przez dwóch strażników: Willem i Franciszka. Główny bohater odbiera wiadomość o aresztowaniu i o tym, że rozpoczął się jego proces jako żart. Pomimo aresztowania może wykonywać swoje codzienne obowiązki. Po powrocie z pracy rozmawia ze swoją gospodynią – Panią Grubach na temat nieporozumienia, jakim według niego jest proces. Później udaje się do pokoju Pani Bűrstner, aby opowiedzieć jej o sytuacji i poprosić o pomoc. Pod wpływem namiętności, próbuje ją pocałować. 

II. Pierwsze przesłuchanie.

Józef K. otrzymuje telefoniczną informację o terminie i miejscu jego przesłuchania (niedziela, ul. Juliusza). Pomimo braku wiedzy o dokładnej godziny i pełnym adresie, na przesłuchaniu (zwykła kamienica) zjawia się punktualnie. Przesłuchanie toczy się w mieszkaniu woźnego sądowego i praczki. Józef K. zapewnia, że jest niewinny. Przesłuchanie zostaje przerwane przez krzyk praczki, do której zaleca się pomocnik sędziego, młody student prawa. Józef K. opuszcza mieszkanie.

III. W pustej sali posiedzeń. Student. Kancelarie.

Główny bohater ponownie trafia na przesłuchanie. W wyznaczonym na miejsce przesłuchania pokoju zastaje jedynie praczkę. Kobieta zwierza się, że jest zmuszona obcować erotycznie z sędzią i ze studentem, aby jej mąż zachował posadę. Jednocześnie obiecuje swoją pomoc. Jednak wkrótce zostaje ona porwana przez studenta, z polecenia sędziego. Józef K. zapoznaje się z księgami sędziego, pełnymi nieprzyzwoitych, erotycznych treści. Następnie Józef K. jest oprowadzany przez woźnego sędziego po pomieszczeniach kancelarii, przypominających labirynt. Obserwuje pracowników i klientów. Przytłoczony tą obserwacją zostaje wyprowadzony z budynku przez dwóch urzędników. 

IV. Przyjaciółka panny Bűrstner.

Po wyprowadzce panny Bűrstner do jej dawnego pokoju wprowadza się przyjaciółka, panna Montag. Józef K. otrzymuje od niej informacje, że panna Bűrstner nie pomoże mu w procesie.

V. Siepacz.

Józef K. spotyka w starej rupieciarni strażników (tych samych, którzy na początku powieści dokonali jego aresztowania). Zostali oni skazani na karę chłosty, ponieważ Józef K. złożył doniesienie, że podczas aresztowania potraktowali go niewłaściwie. Józef K. zaprzecza, mówiąc, że nie składał takiego wniosku, ale siepacz i tak wykonuje karę chłosty. Józef K. nie chcąc być tego świadkiem, odchodzi. 

VI. Wuj – Lemi.

O procesie Józefa K. dowiaduje się jego wuj Karol. Składa mu wizytę w banku i proponuje pomoc. Zabiera Józefa K. do swojego przyjaciela mecenasa Hulda, który podejmuje się poprowadzenia tej sprawy. W czasie rozmowy wuja z adwokatem Józef K. jest wyprowadzony do innego pomieszczenia przez pielęgniarkę, o imieniu Lemi. Jest ona kochanką adwokata i jego klientów. Próbuje uwieść Józefa K, wręczając mu klucze do swojego mieszkania.

VII. Adwokat. Fabrykant. Malarz.

Mecenas Huld wyjaśnia Józefowi K. zasady postępowań sądowych. Z czasem Józef K. zaczyna wątpić, że proces zakończy się dla niego pomyślnie i postanawia zrezygnować z pomocy Hulda. Następnie Józek K. rozmawia z fabrykantem, stałym klientem tego adwokata, który mówi mu, że ma kontakty z sądem. Podaje Józefowi K. adres swojego znajomego Titollego, który maluje portrety sędziów. Malarz sądowy wyjaśnia mu zasady funkcjonowania tego urzędu – są one absurdalne i właściwie pozbawiają Józefa nadziei na uwolnienie. 

VIII. Kupiec Block. K. wypowiada adwokatowi.

Józef K. przychodzi do adwokata Hulda, aby zakończyć z nim współpracę. Spotyka tam kupca Blocka, który także jest klientem tego mecenasa, a jego proces trwa już 5 lat. Kupiec radzi Józefowi K., aby nie rezygnował z usług adwokata, mimo to, Józef K. informuje Hulda o swojej decyzji. Następnie obserwuje rozmowę Hulda z Blockiem i spostrzega, że adwokat traktuje swojego klienta jak niewolnika.

IX. W katedrze.

Józef K. dostaje zlecenie, polegające na pokazaniu zabytków sztuki jednemu z klientów banku. Mają się spotkać w katedrze, jednak klient się nie stawia. Natomiast czekający na niego Józef K. odbywa rozmowę z kapelanem więziennym. Z wypowiedzi kapelana dowiaduje się, że jego proces zmierza w negatywną stronę, a jego koniec jest już bliski. Kapelan opowiada Józefowi K. przypowieść o prawie i o daremności ludzkich starań. 

X. Koniec. 

Dzień przed 31. urodzinami do mieszkania Józefa K. przychodzi dwóch mężczyzn. Zabierają oni bohatera poza obszar miasta, do kamieniołomu, gdzie dokonują egzekucji. Józef K. umiera od ciosu nożem w serce. 

style/kierunki: 

  • Powieść jest utrzymana w poetyce surrealizmu: sprzeciw wobec nowoczesnej cywilizacji technicznej, zinstytucjonalizowanym społeczeństwie, obyczajowości i etyce, nieprzewidywalność i zagadkowość zdarzeń. Połączenie z pozoru realnych obrazów w zaskakujący sposób powoduje powstanie świata pełnego absurdu i groteski. Całość przypomina senny koszmar, w którym brak sensu. Z pozoru realne obrazy, zostały w powieści ze sobą połączone, tworząc “rzeczywistość nadrealną”.

  • “Proces” jest parabolą. Przedstawione wydarzenia są jedynie pretekstem do przekazania głębszych rozważań. Brak jest szczegółowej charakterystyki postaci. Nie znamy cech zewnętrznych głównego bohatera ani nie wiemy, jak jest postrzegany przez innych. Ilość dialogów i akcji jest w powieści ograniczona. Utwór zawiera treści uniwersalne, związane z egzystencją człowieka.

  • egzystencjonalizm: kierunek filozoficzny, obecny także w literaturze. Przedmiotem jego uwagi jest jednostka ludzka i jej wolność oraz odpowiedzialność

symbolika:

Symboliczne ukazanie sprawiedliwości, nawiązuje do czasów starożytnych i bogini Temidy. W “Procesie” Temidę maluje Titorelli, na jego obrazie postać zostaje przedstawiona w biegu, gdyż życzeniem sędziego było, aby była połączeniem dwóch bogiń: sprawiedliwości oraz zwycięstwa. Józef K. stwierdza, że “sprawiedliwość musi spoczywać, inaczej chwieje się waga i sprawiedliwy wyrok staje się niemożliwy” W “Procesie” sprawiedliwość jest zachwiana, jej ramy ustalają sędziowie.   

motywy literackie:

  • miasto — nieokreślone, tajemnicze i przytłaczające, bardzo mocno wpływa na odbiór utworu przez czytelnika

  • kobieta — brak głównej postaci kobiecej w utworze, jednak każda z zaprezentowanych bohaterek pełni w życiu głównego bohatera ważną rolę.

  • praca — miejsce realizacji zawodowej głównego bohatera. Józef K. był skrupulatnym, oddanym pracownikiem

  • przemiana — Józef K. był pewnym siebie człowiekiem, odnoszącym sukcesy. W wyniku procesu stał się jedynie mało znaczącym numerem w aktach sądowych, utracił wiarę w siebie i zaczął wątpić w swoją niewinność

  • kara — pojawia się w powieści aż dwukrotnie, podczas sceny chłosty strażników ukaranych za złe traktowanie Józefa K., a następnie kara spotyka ona głównego bohatera po przegranym procesie. 

  • śmierć — kara, jaka spotkała Józefa K. po przeprowadzonym procesie. Egzekucja przypominała bardziej morderstwo niż realizację wydanego przez Sąd wyroku śmierci.

  • władza — reprezentowana w procesie przez bezduszny, biurokratyczny Sąd. 

  • samobójstwo — myśl o samobójstwie, rodząca się w umyśle Józefa K. świadczy o tym, że w wyniku procesu, bohater doświadcza poczucia winy, choć nie popełnił przestępstwa. 

  • wędrówka, labirynt — bohater przemieszcza się po obcych kamienicach w mieście, jest zagubiony. Do labiryntu porównać można zarówno miasto, jak i całe zawiłe, absurdalne postępowanie sądowe.

  • walka — Józef K. ze wszystkich sił starał się udowodnić, że jest niewinny. Jednak poniósł porażkę, a największą było to, że uwierzył we własną winę.  

  • samotność — główny bohater nie nawiązywał głębszych relacji z innymi, a jego samotność przyczyniła się do porażki w procesie.

  • Everyman – “każdy człowiek”, z głównym bohaterem może utożsamiać się każdy czytelnik. 

konteksty:

  • powieść Fiodora Dostojewskiego “Zbrodnia i kara” – motyw winy człowieka, za którą zostaje on ukarany

  • powieść Tadeusza Konwickiego “Mała apokalipsa” – bunt przeciwko władzy totalitarnej

  • tragedie antyczne np. Sofokles (“Antygona”, “Król Edyp”)

  • przypowieści z Biblii (“O siewcy”, “O synu marnotrawnym)

  • dramat Tadeusza Różewicza “Kartoteka” (motyw everymana) 

  • powieść Witolda Gombrowicza “Ferdydurke” – Józef K. staje się Józiem K. – nadal nie dorósł, chociaż ma 30 lat, to skoro nie jest mężem, ani lekarzem – ludzie go infantylizują

co jeszcze się omawia przy tej lekturze? 

Konstrukcja powieści


Akcja powieści trwa rok, zaczyna się w 30.urodziny głównego bohatera, a kończy w przeddzień jego kolejnych urodzin. Zastosowana została zatem klamra, której potwierdzeniem jest pojawienie się urzędników z informacją o rozpoczęciu procesu w pierwszym rozdziale oraz ich ponowne zjawienie się na końcu powieści, aby wykonać egzekucję.