barok – powtórzenie wiadomości

nazwa epoki – dla wielu oznaczała zgniły renesans, wywodzi się od portugalskiego “barocco” – dziwny; pochodzi od cennej, oryginalnej, ale niecodziennie uformowanej perły wyrzuconej na brzeg

dziwność – definiuje epokę i cały XVII wiek

charakter epoki – pełne zagubienie:

• po reformacji okazało się, że można wierzyć na różne sposoby

• odkrycia Kopernika czy proces Galileusza, a także wielkie odkrycia geograficzne pokazały ludziom, że świat prawdopodobnie nie jest taki, jak myśleli, że stworzy go Bóg wg tego, co opisano w Księdze Rodzaju, że Ziemia to nie wszystko

• rozwija się kontrreformacja – ponowne zjednoczenie Kościoła, ale odbywa się ono drogą inkwizycji, edukacji przemocowej wprowadzanej przez powstały do tego celu zakon jezuitów, którzy uczyli na pamięć i stosowali kary cielesne

• na placu Campo di Fiori spalono żywcem Giordano Bruna (KONTEKST: Czesław Miłosz napisał wiersz o powstaniu w getcie warszawskim pod tytułem “Campo di Fiori”)

• pojawił się indeks ksiąg zakazanych

światopogląd:

Blaise Pascal 

– bardzo dobra strategia na grę z Bogiem, nazywana “zakładem Pascala”, opłaca się wierzyć w Boga, bo wtedy ma się zapewnione życie wieczne, a jeśli go nie ma – niewiele musisz poświęcić – wniosek: warto żyć w zgodzie z boskimi prawami

– “Człowiek jest trzciną najwątlejszą w przyrodzie, ale to trzcina myśląca” – człowiek jest skazany na siebie i śmierć

Baruch Spinoza (https://www.youtube.com/watch?v=kqlc8kywybs)

• Bóg objawia się we wszystkim, a wszystko objawia się w nim

• panteizm – Bóg pojmowany jako Natura

Kartezjusz (https://www.stentor.pl/files/produkty/pliki/280_fragment.pdf)

• ojciec racjonalizmu, dubito ergo sum – wątpię, więc jestem; z czasem przerodziło się w cogito ergo sum – myślę, więc jestem; podmiotowość – mam świadomość swoich procesów myślowych

• do prawdy dochodzi się drogą dedukcji: intuicja + dedukcja = wynik, ale trzeba uwzględnić demona poznania, czyli nasze złudzenia (metoda Sherlocka Holmesa)

• natywizm – stanowisko filozoficzne głoszące, że w naszym umyśle znajdują się idee wrodzone, nazywane także „wiecznymi prawdami” i „pojęciami wspólnymi”: tj. istnienie Boga i świata zmysłowego, w skrócie:  człowiek posiada w swoim umyśle pojęcie Boga – istoty doskonałej, a sam jest niedoskonały. 

John Locke

• twórca empiryzmu, świat poznajemy w trakcie życia, dzięki doświadczeniu

• człowiek rodzi się jako “tabula rasa”, czyli czysta karta

• zajmuje się epistemologią, czyli granicami ludzkiemu umysłu (teoria wiedzy)

Francis Bacon

• twórca empiryzmu, też zajmował się rolą intuicji i teorią poznania

Cechy charakterystyczne dla sztuki barokowej:

• niepokój

• ruch

• erotyzm

• dysharmonia

• niejasność

• oryginalność

Te cechy będą widoczne zarówno w malarstwie, jak i rzeźbie, a już na pewno w literaturze. 

MARINIZM – w Polsce KONCEPT (na całym świecie “coma”, a my mamy “śpiączka”)  – nurt w sztuce, który skupia się na formie i jej wirtuozerii, bogactwie zdobnictwa, przesadzie, przede wszystkim jednak ma zaskakiwać odbiorcę. Może być realizowany w literaturze na dwa sposoby:

1. koncept treści, np.: porównanie szokujących, niepasujących do siebie motywów, które zaskakują i pokazują nietypowe wnioski np. Jan Andrzej Morsztyn w sonecie “Do trupa”, w którym porównał nieszczęśliwie zakochanego ze zmarłym i okazało się, że nieboszczyk ma lepiej

Polecam erotyk religijny – “Krzyżyk na piersiach jednej panny”

RZEŹBA: Ekstaza św. Teresy – znów erotyzm i religijność

2. koncept formy, np. zbudowanie całego utworu na jednym środku stylistycznym i znów doprowadzenie do szokujących odbiorcę wniosków i zabawy słowem np. Daniel Naborowski “Na oczy królewny angielskiej”, w którym całość stanowią porównania pięknych oczu adresatki do wszystkiego, co piękne, a na końcu okazuje się, że nic nie jest w stanie opisać jej urody

Polecam przyjrzeć się zabawom formą np. wiersze-serpentyny, wiersze-prostokąty 

HORROR VACUI -> lęk przed pustką, każdy element obrazu musi być wypełniony 

MOTYWY:

• vanitas vanitatum et omnia vanitas – marność, nad marnościami, wszystko marność – motyw z Księgi Koheleta, wielu twórców skupia się na krótkości ludzkiego życia 

• turpizm – tematy śmierci i nieboszczycy stają się neutralnymi motywami literackimi, ale głównie chodzi o to, że brzydota trafia do sztuki, szokuje, estetyka brzydoty 

• człowiek rozdarty między tym, co ziemskie, a tym, co boskie; brak harmonii w świecie

TWÓRCY POEZJI:

Jan Andrzej Morsztyn

1. “Do trupa” – zmarły ma lepiej niż nieszczęśliwie zakochany, bo nie odczuwa już bólu

2. “Niestatek” – humorystyczny żart o tym, że kobiety nie są stałe w uczuciach

Mikołaj Sęp Szarzyński

1. Sonet IV “O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem” – dysharmonia w świecie, musimy sami walczyć z grzechami, a jesteśmy stworzeni jako słabe istoty

2. Sonet V “O nietrwałej miłości rzeczy świata tego” – motyw vanitas

Daniel Naborowski

1. “Na oczy królewny angielskiej” – zachwalanie urody kobiety, wiersz pełny zdobień stylistycznych

2. “Krótkość żywota” – życie ludzkie jest chwilą

Wacław Potocki

1. “Transakcja wojny chocimskiej” – epos opisujący przygotowania do bitwy i starcie wojsk polskich z Turkami pod Chocimiem; apoteoza dzielności szlachty, bardzo krwawy utwór; opisuje sarmatów jako wielkich Polaków, spadkobierców wielkich wojowników, żołnierzy z dziada pradziada, patriotów kochających swoje matki

Wprzód chrzęst tylko i szelest słychać było cichy,

 Gdy naszy ławą brali pogaństwo na sztychy; 

Żaden swego nie chybi i tzech drugi dzieje, 

Że im ciepłe wątroby kipią na tuleje, 

Trzask potem zgrzyt ostry, gdy po same pałki 

Kruszyły się kopije w trupach na kawałki;

 Pełno ran, pełno śmieci; więzną konie w mięsie, 

Krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie; 

Ludzie się niedobici w swoich kiszkach plącą; 

Drudzy chlipią z paszczeki posokę gorącą.

 Toż gdy przyjdą do ręcznej ci i owi broni, 

Polak rany zadaje, Turczyn tylko dzwoni 

Po zbrojach hartowanych i trzeba mu miejsca 

Pierwej szukać, żeby mógł ukrwawić żeleźca, 

A nasz gdzie tnie, tam rana; gdzie pchnie, dziura w ciele; 

W łeb, w pierś, w brzuch, gdzie się nada, rąbią, kolą śmiele.

FIGURY EGZYSTENCJI, czyli do czego porównywano ludzkie życie?

1. labirynt

2. theatrum mundi (teatr)

3. cień, dym, punkt, nic

4. sen

5. żegluga

SARMATYZM

Koncepcja sarmatyzmu pojawia się w baroku, bo w ramach zmian światopoglądowych w całej Europie ludzie zaczęli szukać swojej tożsamości, gdy nie potrafili jej określić, to ją tworzyli. Uznano, że szlachta to potomkowie wojowników irańskich z I w. p.n.e. Ważny był antyczny rodowód, podnosił splendor, Anglicy uznali, że pochodzą od Brutusa, prawnuka Eneasza; Francuzi od wojowników spod Troi. 

• uznawali się za antemurale Christianitatis — przedmurze chrześcijaństwa, powstali, by bronić całej Europy przed wyznawcami islamu, Turkami i Tatarami

• tradycja narodowa i strój pełniły ważne funkcje

• teatralizacja życia np. w kwestii organizacji pochówków

• ważny był wizerunek — portrety sarmackie oraz trumienne

• podkreślano pobożność

• Powstają “Pamiętniki” Jana Chryzostoma Paska, w których opisuje on zwyczaje szlachty ich np. brak pracowitości i niechęć do walki, ich wady, ale i zalety; mamy nowy gatunek nazwany gawędą szlachecką. 

MOLIER

Komizm, w którym wyśmiewa się postawy, charaktery, realizowany na trzy sposoby:

• postaci

• słowny

• sytuacyjny

qui pro quo – (ktoś za kogoś) nieporozumienie, zwykle zabawne, które wynika ze wzięcia kogoś za inną osobę lub niezrozumienia czyichś słów.

komedie charakterów – reprezentują konkretny typ człowieka, jego przywary i je ośmieszają je; postaci uosabiają różne cechy ludzkiej natury, zostają ośmieszone; dzięki temu komedie Moliera mają charakter uniwersalny;