Literackie portrety polskiej szlachty. Omów zagadnienie na podstawie Pana Tadeusza Adama Mickiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Szlachta, warstwa społeczna wywodząca się ze stanu rycerskiego, istniejąca w Polsce aż do pozytywizmu, przez długi czas miała znaczący wpływ na losy kraju. Z tego powodu bardzo często była obiektem zainteresowania artystów, którzy uznawali jej istotną rolę w procesie kształtowania polityki kraju, a nawet tożsamości narodowej. Jej literackie portrety wskazują na liczne cechy tego stanu – zarówno pozytywne, jak i negatywne. W praktyce jednak sposób jej przedstawienia był uzależniony od celu autora.

Rozwinięcie („Pan Tadeusz”):

W „Panu Tadeuszu” przedstawione są losy polskiej szlachty z różnych grup – magnateria (najważniejsza grupa, szlachcice posiadający majątek), do której należeli Stolnik Horeszko i Hrabia, szlachta ziemiańska (Podkomorzy, Sędzia Soplica, Tadeusz Soplica, Jacek Soplica – dopóki nie zabił Horeszki), szlachta zaściankowa (Maciej Dobrzyński i jego rodzina) oraz gołota szlachecka (uboga grupa społeczna, która cechowała się kłótliwością i skłonnością do korupcji, brakiem wykształcenia i nadużywaniem alkoholu) – do tej grupy należeli Gerwazy Rębajło i Protazy Brzechalski. Mimo wielu wad szlachty, takich jak warcholstwo (tworzenie intryg), pieniactwo (wytaczanie spraw sądowych), nieustanne biesiadowanie w myśl zasady „zastaw się, a postaw się” (na pokaz) oraz ignorancji, obraz szlachty w „Panu Tadeuszu” jest pozytywny. Bohaterowie epopei są honorowi, czemu dają wyraz w pielęgnowaniu tradycji zajazdu, czyli zwyczaju samodzielnego dochodzenia sprawiedliwości. Wskutek sporu rodu Horeszków z Soplicami Hrabia z Gerwazym zorganizowali zajazd, aby zemścić się na rodzie, którego członek zamordował Stolnika. Przedstawiciele szlachty współpracowali ze sobą – podczas gdy Hrabia szykował swój dwór na zajazd, Gerwazy udał się do Macieja Dobrzyńskiego, aby zaprosić go do grabieży. Po związaniu wszystkich mieszkańców Soplicowa szlachcice zajęli się tym, na czym znali się najlepiej – na biesiadowaniu. Warto jednak zwrócić uwagę, że po najeździe Moskali pod przywództwem majora Płuta, szlachta potrafiła się zjednoczyć – oswobodzeni Soplicowie wraz z Księdzem Robakiem uwolnili związanych wcześniej uczestników zajazdu, a następnie walczyli ramię w ramię przeciwko wspólnemu wrogowi.

Innym istotnym obrazem polskiej szlachty jest przywiązanie do tradycji. Dworek w Soplicowie był ostoją polskości, miejscem, w którym szczególną rolę odgrywało pielęgnowanie tradycji narodowej oraz zwyczajów szlacheckich. Na ścianach domu Sędziego wisiały obrazy polskich bohaterów narodowych – Tadeusza Kościuszki, Tadeusza Rejtana, Tadeusza Korsaka i Jakuba Jasińskiego na szańcach Pragi, natomiast czas odmierzał zegar z kurantowy grający „Mazurka Dąbrowskiego”. Mickiewicz zadbał o to, aby dworek przypominał o czasach świetności, które odchodziły w przeszłość. Szlachcice spędzali czas na pielęgnowaniu tradycji narodowych i szlacheckich – biesiadowali, urządzali polowania i grzybobrania, witali gości i pielęgnowali nawet zwyczaje dotyczące kolejności jedzenia i spacerowania. Obowiązywała moda zgodna z polskimi zwyczajami, a potrawy przyrządzane w dworku pochodziły ze starej księgi kucharskiej.

Ważną cechą szlachty była również szeroko pojęta gościnność, która tłumaczyła stale otwartą bramę Soplicowa – gotową do przyjęcia gości. Mieszkańcy dworku mieli głębokie relacje emocjonalne, interesowali się drugim człowiekiem i potrafili organizować biesiady przy suto zastawionym stole – tak jak miało to miejsce podczas zaręczyn Zosi i Tadeusza zwieńczonych tradycyjnym polonezem tańczonym przez wszystkich biesiadników.

Ciekawe spojrzenie na szlachtę daje również analiza zachowania Telimeny – opiekunki Zosi. Kobieta, uważająca siebie samą za obywatelkę świata, miała wadę ówczesnej szlachty, jaką było naśladownictwo zachodnich mód; z dumą opowiadała anegdoty z pobytu w Petersburgu, nie miała głębokich odczuć patriotycznych i przedkładała możliwości kariery nad sprawy narodowe.

Rozwinięcie (kontekst):

W zupełnie inny sposób polską szlachtę sportretował Ignacy Krasicki w satyrze „Do króla”. Utwór, pozornie kierowany do władcy, punktuje liczne przywary szlachciców. Podmiot liryczny wytyka między innymi ich zazdrość oraz stałe krytykanctwo – z tego właśnie względu szlachcie miało przeszkadzać między innymi brak królewskiego pochodzenia Stanisława Augusta Poniatowskiego, młody wiek oraz oczytanie. Ponadto szlachcice cechowali się przesadną dumą, która uniemożliwiała złożenie pokłonu królowi elekcyjnemu, wcześniej równemu stanem. W satyrze „Do króla” zostały więc utrwalone wszystkie najważniejsze wady szlachty – nie jest to utwór mitologizujący przedstawicieli tej warstwy społecznej.

Zakończenie (podsumowanie):

Portret szlachty w satyrze Krasickiego jest skrajnie negatywny, pełen krytyki, natomiast Mickiewicz podjął się próby idealizacji obrazu szlachty. Oba utwory dzieli nieco ponad pięćdziesiąt lat – jeden powstał jeszcze za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a drugi już pod zaborami. Nie oznacza to jednak, że szlachta w epoce romantyzmu zmieniła swoje zachowanie i przeszła całkowitą przemianę. Krasicki skupił się na wadach szlachty (hiperbolizował je), aby zapobiec negatywnym skutkom rozmaitych działań, z kolei Mickiewicz starał się opisać przede wszystkim pozytywne cechy, aby wzbudzić poczucie narodowego ducha i wlać nadzieję w serca osób tęskniących za wolną Polską. Literacki portret szlachty w obu przypadkach jest zniekształcony – Krasicki wykorzystał możliwości, jakie dawała satyra, do stanowczej krytyki (chciał uchronić Polskę przed nieszczęściem), natomiast Mickiewicz przemilczał większość wad (choć nie wszystkie) i skupił się na tym, co dobre, ponieważ mogło to się przysłużyć narodowej sprawie, która była ważniejsza od obiektywizmu i rozpamiętywania licznych wad szlachciców.