Obraz Polski i Polaków w literaturze. Omów zagadnienie na podstawie Potopu Henryka Sienkiewicza. W swojej odpowiedzi uwzględnij również wybrany kontekst.

Wstęp (wprowadzenie):

Obraz Polski i Polaków w literaturze różni się w zależności od dzieła i intencji autorów. Nierzadko Polacy – szczególnie w okresie zaborów – byli ukazywani w tekstach literackich od pozytywnej strony: miało to służyć przede wszystkim wlewaniu nadziei w serca rodaków oczekujących na odzyskanie niepodległości. Chociaż w utworach pisanych „ku pokrzepieniu serc” Polacy byli idealizowani, nie brakowało również gorzkich refleksji (stanowiących przestrogę przed narodowymi wadami). Wiele miejsca poświęcono także postaciom negatywnym – w końcu Polacy, podobnie jak inne narody, mogą być zarówno bohaterami, jak i zdrajcami.

Rozwinięcie („Potop”):

Henryk Sienkiewicz w „Potopie” przedstawił Polaków z kilku perspektyw. Za symboliczny można uznać wizerunek Andrzeja Kmicica – szlachcica, który mimo wielu wad był prawdziwym patriotą gotowym do obrony ojczyzny. Wprawdzie sarmata miał na sumieniu wiele przewin (obracał się w szemranym towarzystwie, w akcie zemsty spalił Wołmontowicze, a także porwał Oleńkę Billewiczównę), ale kiedy otrzymał wezwanie do uformowania wojsk – spełnił rozkaz i przyrzekł wierność hetmanowi litewskiemu Januszowi Radziwiłłowi. Oprócz trudnego charakteru Kmicic miał więc odwagę i patriotyczne poczucie dbałości o swój kraj – a gdy zrozumiał prawdziwe zamiary Radziwiłłów, poprzysiągł zemstę i zerwał związki ze zdrajcami narodu.

Postać Kmicica może więc służyć jako alegoria Polaków, którzy – mimo wielu słabości – zawsze byli gotowi do walki w obronie swojego kraju, potrafili obudzić się, aby pokonać nieprzyjaciół. Nie bez znaczenia była również symboliczna obrona Jasnej Góry, pokazująca determinację w obronie wiary. To właśnie w tym momencie polskim wojskom udało się odwrócić przebieg wojny; wydarzenia związane z obroną Częstochowy (gdzie przeor Augustyn Kordecki zdołał zmobilizować mnichów, szlachciców i chłopów) pokazały prawdziwego ducha Polaków: narodu niezłomnego, który dzięki wierze mógł poradzić sobie z wrogami.

Niekiedy wyidealizowani bohaterowie mieli oczywiście liczne przywary; trudno uznać Kmicica za postać krystalicznie czystą. Tak samo jak poszczególne jednostki nie były wolne od win, tak również cały naród polski nie składał się wyłącznie z bohaterów. Szczególną uwagę warto zwrócić na Janusza i Bogusława Radziwiłłów, którzy próbowali wykorzystać najazd Szwedów do własnych celów. Reprezentowali oni tę część społeczeństwa, dla której Rzeczpospolita była wyłącznie polem do uprawiania prywaty. Dzięki temu Sienkiewicz uniknął utopijnego obrazu Polaków jako narodu składającego się wyłącznie z postaci bez wad.

Kontekst:

Celem ukazania właśnie takiego portretu Polaków przez Sienkiewicza było pokrzepienie serc – „Potop” miał bowiem symbolizować dzieje narodu, który, nawet mimo moralnego upadku, był w stanie uratować swoją tożsamość. Miało to szczególne znaczenie w okresie zaborów, gdy Polska na 123 lata zniknęła z mapy świata.

Obrazy Polaków w tekstach literackich mogą jednak różnić się w zależności od intencji autorów. Gall Anonim w „Kronice polskiej” podjął próbę idealizacji pierwszych władców Polski, chciał stworzyć mitologię narodową, dlatego ukazał Piastów jako ludzi wielkiej wiary, dzielnych i sprawiedliwych. Równie pozytywny obraz Polaków (a przynajmniej niektórych) ukazano w trzeciej części „Dziadów” Adama Mickiewicza. Zarówno Konrad, gotowy do największych poświęceń w imię ojczyzny, jak i towarzystwo przy drzwiach ukazane w „Salonie warszawskim” stawiali na pierwszym miejscu dobro państwa – pragnęli odzyskania niepodległości.

Z dramatem Mickiewicza wiąże się jednak także inny obraz Polaków – elity, dla której ważniejsze od interesów narodowych były wystawne bale i obracanie się w odpowiednim towarzystwie. Dla towarzystwa przy stoliku polskość nie miała większego znaczenia, interesowały je wyłącznie blichtr i to, co zagraniczne. Podobną postawę ukazał Bolesław Prus w „Lalce” (arystokracja nie przejmowała się utraconą niepodległością), a przyczyn tego stanu rzeczy można dopatrywać się już w XVI wieku. To właśnie wtedy Piotr Skarga w „Kazaniach sejmowych” przedstawił Rzeczpospolitą jako państwo obłudne, nawiedzane przez choroby, stanowiące przestrzeń do uprawiania prywaty. Uczynił to, aby przestrzec przed niechybnym upadkiem moralnym, który mógłby doprowadzić do całkowitej zagłady narodu.

Zakończenie (podsumowanie):

Zróżnicowane obrazy Polski i Polaków w literaturze wiernie oddają nastroje społeczeństwa oraz cele, które przyświecały autorom. W Rzeczypospolitej nie brakowało postaci chwalebnych (nawet jeśli nie były krystalicznie czyste), ale znajdowały się również osoby niegodne – takie jak Radziwiłłowie czy późniejsza arystokracja wykorzystująca swoją pozycję do własnych celów. Czasami Polaków ukazywano w pozytywnym świetle, aby nieść pokrzepienie, ale pojawiały się także gorzkie obrazy, skłaniające do refleksji nad swoim postępowaniem. Koniec końców celem autorów było bowiem ukazywanie chwalebnych postaw i dawanie pozytywnych wzorców, które pozwolą przetrwać Rzeczypospolitej w chwale.