Autor

Stefan Żeromski (pod pseudonim Maurycy Zych) (1864-1925)

Tytuł

Tytuł nawiązuje do mitologii greckiej i pochodzącego z niej związku frazeologicznego: syzyfowe prace to trud bezsensowny, bez skutku, tak jak wysiłek mitologicznego Syzyfa. Taka jest rusyfikacja (w zaborze rosyjskim w XIX wieku zabraniano używać języka polskiego i rozpowszechniać kulturę polską), ale tytuł oznacza, że nie da się wykorzenić polskiej kultury – więc tym Syzyfem jest Rosja, rosyjscy nauczyciele i urzędnicy, próbujący zrusyfikować polską młodzież.

Rodzaj literacki

epika

Gatunek literacki

powieść

Data wydania

„Syzyfowe prace. Powieść współczesna” Stefana Żeromskiego po raz pierwszy opublikowano w krakowskim dzienniku „Nowa Reforma” w 1897 r. pod pseudonimem Maurycy Zych. Pierwsze wydanie książkowe ukazało się we Lwowie (zabór austriacki) w 1897 z datą 1898 r. W zaborze rosyjskim ocenzurowaną powieść wydano w 1909 r. jako Andrzej Radek, czyli Syzyfowe prace.

Epoka literacka

Młoda Polska (modernizm)

Miejsce wydania

Lwów (wydanie książkowe)

Czas akcji 

11 lat życia Marcina Borowicza; 

1874 r. – bohater rozpoczyna naukę w klasie wstępnej; 

fabuła powieści to lata 1872 – 1883

Miejsce akcji

Królestwo Polskie, ziemia świętokrzyska (zabór rosyjski); autor używa nazw fikcyjnych, ale czytelnik mógł się domyśleć aluzji do rzeczywistych miejscowości (np. Kleryków = Kielce)

Gawronki (naprawdę: Ciekoty) – Marcin Borowicz się tam urodził i wychował, to majątek jego rodziców

Owczary (naprawdę: Psary) – mieści się tam szkoła elementarna, przez trzy lata uczy się w niej Borowicz (trafia, gdy ma 8 lat)

Pajęczyn Dolny– Andrzej Radek pochodzi z tej wsi, jego ojciec był tam fornalem

Pyrzogłowy (naprawdę: Pińczów) – mieści się tam wstępne gimnazjum Andrzeja Radka 

Kleryków (naprawdę: Kielce) – prowincjonalne miasto, w którym bohaterowie powieści uczęszczają do gimnazjum

Geneza

Początek pracy nad powieścią „Syzyfowe prace” nie jest dokładnie znany, ale wiemy, że w 1893 roku, kiedy Żeromski był w Paryżu, czytał rozprawę Romana Dmowskiego o rosyjskich gimnazjach w Polsce. To mogło być związane z jego przygotowaniami do napisania książki. Pierwotnie utwór miał być zatytułowany „Wybawiciel”.

„Syzyfowe prace” to utwór opowiadający o Kielcach i okolicach, które były bliskie autorowi. Miejsca takie jak Gawronki i Owczary to literackie odpowiedniki miejscowości Ciekoty i Psary, gdzie Żeromski chodził do gimnazjum. W książce znajdziemy dużo wątków zaczerpniętych z prawdziwego życia Żeromskiego, w tym jego obserwacje na temat biedy, życia na wsi i w mieście oraz problemów z rusyfikacją.

Bohaterowie książki są wzorowani na prawdziwych ludziach. Marcin Borowicz przypomina samego Żeromskiego, dyrektor gimnazjum Kriestoobriadnikow to literacki odpowiednik dyrektora gimnazjum w Kielcach, do którego uczęszczał Żeromski – S. J. Woronkowa. Postać Andrzeja Radka łączy w sobie cechy Żeromskiego i jego przyjaciela Jana Wacława Machajskiego. Nazwisko Borowicza pojawiło się już w „Dziennikach” Żeromskiego w 1887 roku. Podobnie jak autor, Marcin Borowicz miał trudności w szkole i przeżywał podobne problemy. Można powiedzieć, że powieść powstała na podstawie wielu osobistych doświadczeń i obserwacji Żeromskiego, związanych z rusyfikacją szkolnictwa.

Problematyka

Powieść Stefana Żeromskiego „Syzyfowe prace” przedstawia trudne zmagania polskiej młodzieży pod zaborem rosyjskim, która musiała stawiać czoła rusyfikacji. Książka opisuje, jak główni bohaterowie, a zwłaszcza Marcin Borowicz, dojrzewają zarówno intelektualnie, jak i narodowo (Wacław Borowy określa „Syzyfowe prace” jako powieść o dorastaniu). Pisarz ukazuje walkę o zachowanie polskiej tożsamości w trudnych warunkach, kiedy zaborcy próbują zniszczyć wszystko, co polskie. Na przykładzie Borowicza i jego kolegów autor przedstawia presję rusyfikacyjną oraz łamanie charakterów młodzieży. Jednocześnie przedstawia, jak w ogniu prób młodzi ludzie nabywają doświadczenia, uczą się polskości i dojrzewają w walce o swoje ideały. Życie Borowicza od samego początku pozostaje pod wpływem trzech wielkich sił: środowiska rodzinnego, tradycji narodowych oraz urzędowej szkoły. Jego losy ukazują nieustanną kolizję tych sił. Oczywiście nie tylko Borowicz przeżywa trudny okres. Młodzież jest osamotniona, podatna na wpływy urzędowej szkoły carskiej, a dom nie ma wielkiego wpływu, ponieważ dzieci wychowywane na stancjach nie mają dobrej opieki. Pisarz ukazuje, że nie ma dalszego dorastania młodzieży i społeczeństwa bez udziału w walce o wolność ówczesnego chłopstwa – takiego, które reprezentuje Radek, ożywionego myślą społeczną, chęcią walki o wolność. Tytuł powieści nawiązuje do mitu o Syzyfie, symbolizując bezowocność wysiłków rusyfikatorów, którym nie udało się wykorzenić polskości z serc młodzieży. Pisarz w tym utworze wyraża wiarę w dorastanie narodowe, społeczne i moralne pokoleń popowstaniowych.

Typ narracji

narrator trzecioosobowy, wszechwiedzący (zna myśli, uczucia, plany i przeszłość bohaterów)

Język

W utworze mamy do czynienia z różnorodnością stylów językowych, które oddają charakter i osobowość postaci oraz ich środowisko. Stylizacja językowa w tekście jest bardzo wyrazista i zróżnicowana, co sprawia, że postacie wydają się bardziej autentyczne i realne. Na przykład, w opisach profesorów używane są żargonowe określenia, takie jak „profesorzyna”, co pokazuje dystans uczniów wobec nauczycieli i ich specyficzny sposób postrzegania szkolnej rzeczywistości.

W dialogach rodziców z ośmioletnim Marcinkiem można zauważyć stylizację mowy dziecięcej, co dodaje scenom rodzinnego ciepła i ukazuje bliskość między bohaterami. Wypowiedzi mieszkańców wsi, takich jak strzelec Szymon Noga, są przepełnione elementami gwary, które podkreślają ich wiejskie pochodzenie i przynależność do lokalnej społeczności.

Język potoczny w dialogach jest precyzyjnie dostosowany do realiów środowiskowych i emocji postaci. Na przykład, można zauważyć, że w scenach, gdzie postacie są poddane presji lub przeżywają silne emocje, ich język staje się bardziej chaotyczny, pełen niedopowiedzeń czy powtórzeń. W dialogach pojawiają się też rusycyzmy, które odzwierciedlają wpływ rosyjskiego zaboru na codzienną mowę i mentalność bohaterów. Postać szkolnego pedela (woźnego) Pazura używa mieszanki rusycyzmów i polskiej gwary, co czyni jego mowę wyjątkową i pełną kolorytu.

Co więcej, w tekście spotykamy łacińskie wyrazy, takie jak „locum”, „pensum”, „extemporale,” które dodają powagi i uczoności, zwłaszcza w kontekście szkolnym (łacina była jednym z przedmiotów wykładanych w szkole). Cały rozdział XIII jest napisany w stylu popularnonaukowego wykładu, co nadaje mu formalnego, akademickiego tonu i pozwala czytelnikowi zagłębić się w temat z większą uwagą i zrozumieniem.

Bohaterowie

Marcin Borowicz – to chłopiec pochodzący ze zubożałej rodziny szlacheckiej, mieszkającej we wsi Gawronki. Jego rodzice robią wszystko, aby mógł się uczyć. Na początku Marcin mieszka u Wiechowskiego w Owczarach, gdzie rozpoczyna naukę w szkole elementarnej. Potem dostaje się do gimnazjum w Klerykowie i zamieszkuje na stancji u pani Przepiórkowskiej. W szkole czuje się nieswojo, często się boi i tęskni za domem w Gawronkach. Kiedy umiera jego matka, Marcin dostaje się do pierwszej klasy gimnazjum i zaczyna poznawać nowych nauczycieli. W trzeciej klasie, podczas zabawy ze swoim kolegą Szwarcem, zostają przyłapani przez żandarma na strzelaniu. Obaj trafiają do dyrektora i dostają karę – muszą spędzić całą noc w szkolnej izbie. Marcin boi się, że zostanie wyrzucony ze szkoły, ale wierzy, że to matka z nieba mu pomogła, więc postanawia się pilnie uczyć. Przed rozpoczęciem piątej klasy Marcin wraca na wakacje do Gawronek, gdzie odkrywa nową pasję – myślistwo. Buduje sobie szałas, w którym trzyma zakazane pisma. Zauważa też, jak bardzo biedna jest wieś, co go przygnębia, bo nie chce żyć w takich warunkach. Po wakacjach Marcin wraca do szkoły, gdzie następują zmiany – nowi nauczyciele wprowadzają surowe zasady, a szkoła zaczyna przypominać policyjny reżim. Uczniowie są często przeszukiwani, mogą być przesłuchiwani o każdej porze, a nauczyciele namawiają ich do donoszenia na kolegów. Gdy do miasta przyjeżdża rosyjski teatr, Marcin jest pod wrażeniem i postanawia uczyć się rosyjskiego, mimo że jego koledzy sprzeciwiają się rusyfikacji. Chce zdobyć przychylność nauczycieli, szczególnie Zabielskiego, co oznacza, że zaczyna ulegać rusyfikacji. Marcin pomaga Andrzejowi Radkowi, prosząc nauczycieli o wybaczenie mu i pozwolenie na powrót do szkoły. W miarę upływu czasu Marcin staje się jednym z najlepszych uczniów, intensywnie ucząc się rosyjskiego i zaczynając wierzyć, że Polska jest zacofana. Pewnego dnia chłopcy znajdują książkę o historii filozofii, co inspiruje Marcina do tworzenia własnych teorii o świecie. Wkrótce przeprowadza się na inną stancję. W siódmej klasie Marcin rywalizuje w nauce z kolegą o pseudonimie Figa. Gdy jeden z uczniów, Walecki, buntuje się przeciwko nauczycielowi historii , Marcin nie staje w jego obronie. W ósmej klasie Marcin i jego koledzy spotykają się na górce w Starym Browarze, gdzie uczą się razem, dyskutują i czytają zakazane książki. Największy wpływ wywierają na niego „Dziady” – dopiero wtedy zaczyna rozumieć, czym jest polskość, czuje się oszukany przez nauczycieli i buntuje się przeciwko rusyfikacji. Nawet obrzuca błotem nauczyciela Majewskiego, który ich szpieguje. Marcin sam przygotowuje się do matury, często ucząc się w parku, gdzie spotyka Annę Stogowską i zakochuje się w niej. Myśli o niej cały czas, nawet wyrywa kartkę z jej podpisem z pamiętnika kogoś innego. Po ukończeniu gimnazjum Marcin planuje iść na studia. Chce o tym powiedzieć Annie, ale gdy odwiedza jej dom, dowiaduje się, że Anna i jej rodzina zostali zesłani w głąb Rosji.

Andrzej Radek – nazywany Jędrkiem, urodził się w ubogiej chłopskiej rodzinie w Pajęczynie Dolnym. W młodości razem z innymi wiejskimi chłopakami wyśmiewał nauczyciela Paluszkiewicza. Z czasem jednak zmienił o nim zdanie i zaczął uczyć się u niego czytać i pisać po rosyjsku. Dzięki nauce dostał się do progimnazjum w Pyrzygłowach, gdzie spędził trzy lata. Po zakończeniu nauki wrócił do swojej rodzinnej miejscowości, ale życie na wsi go nie zadowalało. Wstydził się swojego chłopskiego pochodzenia i dzieciństwa, dlatego postanowił zmienić swoje życie. Pożegnał się z rodzicami i wyruszył pieszo do Klerykowa, gdzie zapisał się do piątej klasy gimnazjum. W Klerykowie Andrzej miał wiele przygód, a jednym z jego głównych zajęć było udzielanie korepetycji małemu Władziowi Płoniewiczowi. Pracował z nim od rana do nocy, aby zarobić na swoje utrzymanie. Niestety, koledzy z gimnazjum często się śmiali z Andrzeja, bo był biedny, a jego skromne ubranie jeszcze bardziej to podkreślało. W końcu bohater nie wytrzymał i pobił jednego z chłopaków, który go dręczył. Za to został wyrzucony ze szkoły. Zrozpaczony Andrzej płakał, kiedy zauważył go Marcin Borowicz. Marcin postanowił mu pomóc i uprosił inspektora Zabielskiego, aby darował Radkowi winy. Dzięki temu Andrzej mógł wrócić do szkoły i kontynuować naukę.

Bernard Zygier – nowy uczeń, który pojawia się w siódmej klasie, przybywa z Warszawy. Od samego początku jest pod specjalnym nadzorem i ma zakaz spotykania się z innymi chłopakami. Większość uczniów odnosi się do niego z niechęcią, ale Bernard jest bardzo dobrym uczniem. Na lekcji języka polskiego okazuje się, że otrzymał patriotyczne wychowanie. Recytuje po polsku „Redutę Ordona” Adama Mickiewicza, co robi ogromne wrażenie na całej klasie, a nauczyciel nie kryje wzruszenia. Dzięki Bernardowi reszta uczniów zaczyna interesować się zakazanymi książkami.

Wilczek – kolega Marcina Borowicza z ławki w Klerykowie. Chodzą razem na wagary, a Wilczek jest znany jako szkolny łobuz.

Tomasz Walecki – zwany Figą, jest drugim najlepszym uczniem w klasie, a o jego wychowanie i edukację dba matka katoliczka. Na jednej z lekcji historii u profesora Kostriulewa, kiedy nauczyciel mówi o rzekomych trumienkach z noworodkami w zakonie, Tomasz protestuje, że nie chce uczyć się takich kłamstw. W efekcie inni uczniowie są przepytywani, a Tomasz otrzymuje karę – musi spędzić noc w szkolnej izbie i dostaje rózgi.

Anna Stogowska – nazywana Birutą, spotyka Marcina w parku, gdzie często uczy się sama. Jej ojciec jest lekarzem i alkoholikiem, a matka, która była Rosjanką, wcześnie zmarła, choć kochała Polskę i Polaków. Po maturze Marcin odwiedza jej dom, ale dowiaduje się, że Anna i jej rodzina zostali zesłani w głąb Rosji.

Antoni Paluszkiewicz – znany jako Kawka, jest nauczycielem w Pajęczynie Dolnym. Wszyscy go wyśmiewają, a Andrzej Radek naśladuje jego kaszel i sposób chodzenia. Pewnego razu nauczyciel złapał Radka i pokazał mu atlas zwierząt, a także poczęstował ciastkami. Od tego momentu Andrzej zmienił swoje nastawienie do niego, a Paluszkiewicz zaczął uczyć go pisać po polsku i rosyjsku, a potem pomógł mu dostać się do progimnazjum w Pyrzygłowach. Niestety, w powieści nauczyciel umiera.

Piotr Michcik – kolega Marcina Borowicza z pierwszej szkoły w Owczarach, pomaga mu w nauce rosyjskiego.

Bracia Daleszowscy – mieszkają na stancji u Przepiórkowskiej i ciągle dokuczają Marcinowi.

Romek Gumowicz – zwany Czarnym, syn biednej akuszerki, jest obiektem drwin w Klerykowie. Nauka nie idzie mu dobrze. Wszyscy z niego szydzą, a Marcinowi jest go żal.

Szwarc – zwany Bułą, jest kolegą Marcina Borowicza. Razem strzelają i często wdają się w bójki. Szwarc powtarza klasę.

Władzio Płoniewicz – Andrzej Radek udziela mu korepetycji, ale Władzio nie jest zbyt zdolnym uczniem.

Walenty i Helena Borowiczowie – rodzice Marcina, są pochodzenia szlacheckiego. Nie są zamożni, muszą pożyczać pieniądze na jego naukę, ale bardzo chcą, aby ich syn się wykształcił. Pan Walenty brał udział w powstaniu styczniowym.

Rudolf Leim – nauczyciel łaciny w Klerykowie, dawniej był patriotą. Ma żonę Polkę i w domu mówi po polsku, a także posiada zakazane książki. W klasie sieje strach i wymusza na uczniach mówienie po rosyjsku. Gdy ktoś napisał na tablicy „Borowicz ciągle mówi po polsku”, Leim karze go dwiema godzinami w kozie.

Iłarion Stiepanycz Ozierskij – nauczyciel rosyjskiego, zwany Kałmukiem. Nie potrafi utrzymać dyscypliny w klasie, często pyta uczniów o drogę do swojego domu, a oni robią mu różne psikusy.

Pan Majewski – nauczyciel w Klerykowie, który silnie wspiera rusyfikację uczniów. Matka Marcina Borowicza płaciła mu z góry za lekcje, co w rzeczywistości było łapówką, która pomogła Marcinowi dostać się do szkoły.

Sztetter – nauczyciel języka polskiego, którego przedmiot jest nieobowiązkowy. Kiedyś był tłumaczem poezji, ale nie potrafi dobrze uczyć.

Nogacki – surowy nauczyciel matematyki, który zmusza uczniów do liczenia i myślenia po rosyjsku.

Ferdynand Wiechowski – nauczyciel w wiejskiej szkole w Owczarach, wita Marcina po jego przyjeździe do szkoły. Rodzice Marcina płacą za naukę u Wiechowskiego plonami.

Pani Przepiórkowska – nazywana Starą Przepiórzycą, właścicielka stancji, gdzie mieszkał Marcin Borowicz podczas nauki w Klerykowie.

Kriestoobradnikow – dyrektor gimnazjum w Klerykowie.

Jaczmieniew – dyrektor szkoły w Owczarach, który pilnuje rusyfikacji uczniów.

Zabielski – nauczyciel rosyjskiego i inspektor szkolny, który wywarł wielki wpływ na Marcina Borowicza.

Kostriulew – nauczyciel historii, podczas jego lekcji Tomasz Walecki buntuje się, gdy nauczyciel opowiada nieprawdę.

Józia – mieszka u Wiechowskich, siostrzenica księdza proboszcza, razem z Marcinem muszą się ukrywać, gdy dyrektor szkoły przyjeżdża na wizytację.

Wiktor Alfons Pigwański – korepetytor na stancji u Przepiórkowskiej, zamiast uczyć, woli pisać swoje wiersze.

Style/ kierunki

Więcej w płatnej wersji pliku. 

Symbolika

Więcej w płatnej wersji pliku. 

Motywy literackie

Więcej w płatnej wersji pliku. 

Konteksty 

Więcej w płatnej wersji pliku. 

Co jeszcze się omawia przy tej lekturze?

Więcej w płatnej wersji pliku. 

Streszczenie i opracowanie  

Więcej w płatnej wersji pliku.