autor: Ste­fan Żerom­ski (jako Mau­ry­cy Zych)

tytuł: Syzy­fo­we pra­ce to trud bez­sen­sow­ny, bez skut­ku tak jak fra­ze­olo­gicz­ny Syzyf – taka jest rusy­fi­ka­cja (byli­śmy w zabo­rze rosyj­skim i zabra­nia­no wte­dy uży­wać języ­ka pol­skie­go i roz­po­wszech­niać kul­tu­rę pol­ską), ale tytuł ozna­cza, że nie da się wyko­rze­nić pol­skiej kul­tu­ry – więc tym Syzy­fem jest Rosja

Przy­po­mnie­nie mitu o Syzyfie:

rodzaj: epi­ka
gatu­nek: powieść
gene­za = przy­czy­ny powsta­nia powie­ści (skąd pomysł?)

Ste­fan Żerom­ski opi­su­je swo­je doświad­cze­nia szkol­ne z cza­sów rusy­fi­ka­cji; inspi­ra­cją było życie

czas powsta­nia: 1897
nar­ra­cja: nar­ra­tor trze­cio­oso­bo­wy, wszech­wie­dzą­cy (zna myśli, uczu­cia, pla­ny i prze­szłość bohaterów)

czas akcji:
11 lat życia Mar­ci­na Boro­wi­cza; 1874 r. – roz­po­czy­na naukę w kla­sie wstęp­nej; fabu­ła to lata 1872 – 1883

miej­sca akcji:
Gaw­ron­ki – Mar­cin Boro­wicz się tam uro­dził i wycho­wał
Owcza­ry – uczy się tam Boro­wicz (tra­fia, gdy ma 8 lat)
Paję­czyn Dol­ny – Andrzej Radek jest z tej wsi
Pyrzo­gło­wy – wstęp­ne gim­na­zjum Andrze­ja Rad­ka
Kle­ry­ków – gimnazjum

boha­te­ro­wie:

Mar­cin Boro­wicz – bied­ny chło­piec ze wsi, rodzi­ce inwe­stu­ją wie­le pie­nię­dzy w jego naukę, naj­pierw miesz­ka u Wie­chow­skie­go w Owcza­rach, gdzie się uczy, póź­niej dosta­je się do gim­na­zjum w Kle­ry­ko­wie i miesz­ka na stan­cji u Prze­piór­kow­skiej. W szko­le cią­gle się boi, marzy o powro­cie do Gaw­ro­nek – do domu. Kie­dy umie­ra jego mat­ka, on dosta­je się do pierw­szej kla­sy gim­na­zjum; pozna­je­my jego nauczy­cie­li. W trzej kla­sie ma nie­przy­jem­ną przy­go­dę ze Szwar­cem – bawią się i strze­la­ją, ale nakry­wa ich żan­darm i wysy­ła do dyrek­to­ra; dosta­ją karę cało­noc­nej kozy – a bali się wyrzu­ce­nia ze szko­ły. Mar­cin uwa­ża, że to mama z nie­ba mu pomo­gła, więc teraz zaczy­na się pil­nie uczyć. Przed pią­tą kla­są jedzie do Gaw­ro­nek i odkry­wa nową pasję – myśli­stwo; budu­je sza­łas i gro­ma­dzi tam pisma por­no­gra­ficz­ne; wieś jest bar­dzo bied­na i to przy­tła­cza Mar­ci­na, nie chce tak żyć. Po waka­cjach w szko­le zmie­nia­ją się nauczy­cie­le, a sys­tem przy­po­mi­na poli­cyj­ny: ucznio­wie są rewi­do­wa­ni – o każ­dej porze dnia i nocy mogą być prze­słu­cha­ni i spraw­dza się, czy nie mają przed­mio­tów patrio­tycz­nych; nakła­nia się uczniów, by skła­da­li dono­sy na kole­gów. Kie­dy przy­jeż­dża teatr rosyj­ski, on jest zachwy­co­ny, chce się dobrze uczyć rosyj­skie­go, cho­ciaż jego kole­dzy się bun­tu­ją, on chce iść i zoba­czyć spek­takl, po tym zysku­je apro­ba­tę nauczy­cie­li np. Zabiel­skie­go, to dowód na to, że pod­dał się rusy­fi­ka­cji. Ratu­je Andrze­ja Rad­ka i pro­si o wyba­cze­nie błę­dów i daro­wa­nie mu kary, dzię­ki nie­mu Andrzej Radek może powró­cić do szko­ły. Boro­wicz sta­je się kla­so­wym kujo­nem, któ­ry uwa­ża, że pań­stwo pol­skie jest zaco­fa­ne, uczy się cią­gle rosyj­skie­go. Pew­ne­go dnia chło­pa­ki odnaj­du­ją książ­kę o histo­rii filo­zo­fii, zaczy­na­ją dosko­na­lić się w nauce, Mar­cin ma swo­je teo­rie o tym, jak dzia­ła świat. Prze­pro­wa­dza się do innej stan­cji. W siód­mej kla­sie kon­ku­ru­je w nauce z Figą, kie­dy Walec­ki się bun­tu­je, Mar­cin nie wsta­wia się za nim. W kla­sie ósmej spo­ty­ka się z chło­pa­ka­mi na gór­ce w Sta­rym Bro­wa­rze (to pomiesz­cze­nie przy­go­to­wał Marian Gon­ta­la), uczą się tutaj, wymie­nia­ją poglą­da­mi, spo­ty­ka­ją się tu wszy­scy; zaczy­na­ją czy­tać lek­tu­ry zaka­za­ne. Naj­więk­szy wpływ wywie­ra­ją na nim „Dzia­dy” – wte­dy dopie­ro rozu­mie, czym jest pol­skość, czu­je się oszu­ka­ny przez nauczy­cie­li, wca­le nie chce być zru­sy­fi­ko­wa­ny; obrzu­ci bło­tem szpie­gu­ją­ce­go ich nauczy­cie­la Majew­skie­go. Przy­go­to­wu­je się sam do matu­ry, uczy się w par­ku i tam spo­ty­ka Annę Sto­gow­ską, któ­ra też tam się sama uczy, zako­chu­je się w niej, cią­gle o niej myśli, nawet z czy­je­goś pamięt­ni­ka wyry­wa kart­kę z jej pod­pi­sem. Skoń­czył gim­na­zjum, chce iść na stu­dia, chce o tym powie­dzieć Annie, więc odwie­dza dom Sto­gow­skich, ale dowia­du­je się, że zesła­no ich w głąb Rosji.

Andrzej Radek — Jędrek — uro­dził się w chłop­skiej rodzi­nie w Paję­czy­nie Dol­nym, jako chło­pak wraz z inny­mi miesz­kań­ca­mi wsi wyśmie­wał nauczy­cie­la Palusz­kie­wi­cza, póź­niej zmie­ni o nim zda­nie. Będzie się uczył u nie­go czy­tać i pisać po rosyj­sku, dzię­ki temu tra­fi do pro­gim­na­zjum w Pyrzy­gło­wach, gdzie będzie uczył się trzy lata. Póź­niej wró­ci do rodzin­nej miej­sco­wo­ści, ale nie będzie już chciał żyć jak jego rodzi­ce, będzie wsty­dzić się swo­je­go dzie­ciń­stwa, więc poże­gna się z rodzi­ca­mi i pój­dzie pie­szo z Pyrzy­gło­wów do Kle­ry­ko­wa i zapi­sze się do pią­tej kla­sy gim­na­zjum. Będzie miał wie­le przy­gód, w Kle­ry­ko­wie zosta­nie kore­pe­ty­to­rem małe­go Wła­dzia Pło­nie­wi­cza, któ­re­go będzie uczył od rana do nocy. Kole­dzy z gim­na­zjum będą się z nie­go śmiać, bo jest bied­ny i widać to po jego ubra­niu, w koń­cu Andrzej nie wytrzy­ma z ner­wów i pobi­je chło­pa­ka, któ­ry się z nie­go śmiał — za to zosta­je wyrzu­co­ny ze szko­ły. Kie­dy będzie pła­kał — zoba­czy go Boro­wicz, któ­ry upro­si inspek­to­ra Zabiel­skie­go o daro­wa­nie win Andrze­jo­wi, dzię­ki temu Radek może wró­cić do szkoły.

Ber­nard Zygier – nowy, poja­wia się w siód­mej kla­sie, przy­by­wa z War­sza­wy. Jest pod spe­cjal­nym nad­zo­rem; ma zakaz spo­ty­ka­nia się z chło­pa­ka­mi, więk­szość mu doku­cza, on uczy się dobrze. Na lek­cji pol­skie­go oka­zu­je się, że otrzy­mał patrio­tycz­ne wycho­wa­nie; zaczy­na recy­to­wać „Redu­tę Ordo­na” Ada­ma Mic­kie­wi­cza po pol­sku, cała kla­sa nagle patrzy na nie­go z podzi­wem, a nauczy­ciel pła­cze się ze wzru­sze­nia. Dzię­ki nie­mu resz­ta chło­pa­ków zaczy­na czy­tać zaka­za­ne książki.


Wil­czek – kole­ga z ław­ki w Kle­ry­ko­wie, cho­dzi z Boro­wi­czem na waga­ry, szkol­ny łobuz.
Tomasz Walec­ki – Figa – o jego dobre wycho­wa­nie i naukę dba mat­ka, któ­ra jest kato­licz­ką; dru­gi naj­lep­szy uczeń w kla­sie, na lek­cji u Kostriu­le­wa o tym, że w zako­nie żeń­skim zna­le­zio­no tru­mien­ki z nowo­rod­ka­mi – pro­te­stu­je, że nie chce uczyć się o takich fał­szer­stwach. Przez to inni ucznio­wie są prze­py­ty­wa­ni; Walec­ki dosta­je karę kozy i rózgi.
Anna Sto­gow­ska – Biru­ta, uczy się sama w par­ku i tak pozna­je ją Mar­cin, jej ojciec jest leka­rzem i alko­ho­li­kiem, jej mat­ka była Rosjan­ką, któ­ra kocha­ła Pol­skę i Pola­ków; wcze­śnie umar­ła. Po matu­rze Mar­cin przy­cho­dzi do domu Anny, ale oka­zu­je się, że zesła­no ją i jej rodzi­nę w głąb Rosji.
Anto­ni Palusz­kie­wicz – Kaw­ka – nauczy­ciel w Paję­czy­nie Dol­nym, wszy­scy go wyśmie­wa­ją, tak­że Andrzej Radek naśla­du­je jego kaszel i chód; kie­dyś zła­pał Rad­ka i poka­zał mu atlas zwie­rząt i nakar­mił ciast­ka­mi, wte­dy chło­pak zmie­nił do nie­go nasta­wie­nie, nauczy­ciel od tego momen­tu uczył go pisać po pol­sku i rosyj­sku; zabrał chło­pa­ka do pro­gim­na­zjum w Pyrzy­gło­wach; w powie­ści umie­ra.
Piotr Mich­cik — kole­ga Boro­wi­cza z pierw­szej szko­ły w Owcza­rach, uczy go rosyj­skie­go.
bra­cia Dale­szow­scy – na stan­cji u Prze­piór­kow­skiej, cią­gle doku­cza­ją Mar­ci­no­wi.
Romek Gumo­wicz „Czar­ny” - w Kle­ry­ko­wie wszy­scy się z nie­go śmie­ją, wyszy­dza­ją go, wyzy­wa­ją, Mar­ci­no­wi jest go szko­da.
Szwarc „Buta” – kole­ga Boro­wi­cza, razem strze­la­ją, czę­sto się razem biją; Buta powta­rza kla­sę.
Wła­dzio Pło­nie­wicz – Andrzej Radek jest jego kore­pe­ty­to­rem – nie jest zdol­nym uczniem.
Walen­ty i Hele­na Boro­wi­czo­wie – nie są boga­ci, muszą poży­czać pie­nią­dze na naukę Mar­ci­na, ale chcą, by ich syn się kształ­cił.
Rudolf Leim – nauczy­ciel łaci­ny w Kle­ry­ko­wie, daw­ny patrio­ta, ma żonę Polkę, w domu mówi po pol­sku, ma książ­ki zaka­za­ne przez cen­zu­rę, sie­je postrach w kla­sie, na lek­cjach panu­je cisza, egze­kwu­je on mówie­nie po rosyj­sku, gdy ktoś na tabli­cy napi­sał „Boro­wicz cią­gle mówi po pol­sku” nauczy­ciel wymie­rza mu karę dwóch godzin w kozie,
Iła­rion Stie­pa­nycz Ozier­skij – nauczy­ciel rosyj­skie­go, ksy­wa „Kał­muk”; nie umie utrzy­mać dys­cy­pli­ny, zawsze pyta uczniów o dro­gę do swo­je­go domu, ucznio­wie z nie­go szy­dzą i robią mu psi­ku­sy.
pan Majew­ski — nauczy­ciel z Kle­ry­ko­wa, rusy­fi­ko­wał, chłop­cy obrzu­ci­li go bło­tem, mat­ka Boro­wi­cza pła­ci­ła mu za lek­cje z góry, bo dzię­ki nie­mu Mar­cin mógł dostać się do szko­ły (łapów­ka)
Sztet­ter — nauczy­ciel języ­ka pol­skie­go, ten przed­miot jest nie­obo­wiąz­ko­wy, kie­dyś był tłu­ma­czem poezji i nie umie uczyć;
Nogac­ki — suro­wy nauczy­ciel mate­ma­ty­ki (aryt­me­ty­ki), któ­ry nawet karze w myślach uczniom mówić po rosyj­sku i liczyć po rosyj­sku;
Fer­dy­nand Wie­chow­ski — nauczy­ciel w wiej­skiej szko­le w Owcza­rach, wita Boro­wi­cza po przy­jeź­dzie do szko­ły, rodzi­ce za naukę u Wie­chow­skie­go będą pła­cić plo­na­mi.
pani Prze­piór­kow­ska — wła­ści­ciel­ka stan­cji, w któ­rej miesz­kał Boro­wicz.
Krie­sto­obrad­ni­kow – dyrek­tor gim­na­zjum w Kle­ry­ko­wie
Jacz­mie­niew — dyrek­tor w Owcza­rach, pil­nu­je rusy­fi­ka­cji.
Zabiel­ski — nauczy­ciel rosyj­skie­go i inspek­tor, pierw­szy mistrz Boro­wi­cza, impo­nu­je mu.

Kostriu­lew — histo­ryk, na jego lek­cji Figa się bun­tu­je, że nauczy­ciel mówi nie­praw­dę.
Józia – miesz­ka u Wie­chow­skich, razem z Mar­ci­nem musi się ukry­wać, gdy dyrek­tor przy­jeż­dża na wizy­ta­cję.
Wik­tor Alfons Pigwań­ski — kore­pe­ty­tor na stan­cji u Prze­piór­kow­skiej, głów­nie pisze swo­je wier­sze, zamiast uczyć.
cechy patrio­tów:
Ber­nard Zygier na lek­cji pol­skie­go po rosyj­sku recy­tu­je po pol­sku „Redu­tę Ordo­na” Ada­ma Mic­kie­wi­cza; w Sta­rym Bro­wa­rze chłop­cy pota­jem­nie czy­ta­ją Mic­kie­wi­cza, Sło­wac­kie­go, histo­rię powsta­nia listo­pa­do­we­go, Mar­ci­na Moch­nac­kie­go, „Boską kome­dię”, dzie­ła Szek­spi­ra, Wik­to­ra Hugo, Bal­za­ka
jak wyglą­da­ła rusy­fi­ka­cja?
cią­głe prze­słu­cha­nia, dono­sy, moż­na było tyl­ko mówić, pisać i myśleć po rosyj­sku; nie moż­na było czy­tać innych ksią­żek niż rosyj­skie; za karę zsy­ła­no w głąb Rosji do cięż­kich robót, któ­re pro­wa­dzi­ły do śmierci

Obejrzyj film:

Plan wyda­rzeń:


Archa­izmy wystę­pu­ją­ce w powie­ści (gra) :

Bohaterowie (gra):