Środki stylistyczne występują w szeroko pojętej sztuce, ich celem jest wywołanie emocji u odbiorcy, stworzenie nastroju. Występują w stylu artystycznym, dlatego też są nazywane środkami artystycznego wyrazu
Pomysł na zabawę przy nauce środków stylistycznych zabawę
Lista podstawowych środków stylistycznych:
- Epitet – określenie rzeczownika uwydatniające jego specjalne cechy (może to być rzeczownik, przymiotnik lub imiesłów); np. niska cena, słownik języka polskiego
- Oksymoron – epitet sprzeczny, np. sucha woda
- Porównanie – zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk, które mają wspólną cechę (często robi się to przy użyciu takich słów jak: jak, jakby, jak gdyby, niczym lub na kształt); np. leje jak z cebra, stoi dumna niczym pierwszy przebiśnieg na polanie
- Porównanie homeryckie – rozbudowane porównanie, niezwykle szczegółowe, odnoszące się z reguły do opisu przyrody; np. na min. pięć wersów porównanie odnoszące się do przyrody
- Przenośnia (metafora) – zabieg polegający na skojarzeniu ze sobą nawet odległych pojęć; jest to zestawienie wyrazów w taki sposób, aby wydobyć nowe znaczenie; np. wiosłując skrzydłami. Przenośnia ma kilka swoich odmian:
- Personifikacja (uosobienie) – nadanie przedmiotom, zjawiskom lub pojęciom cech ludzkich; np. kamienie przemówiły
- Animizacja (ożywienie) – nadanie martwej przyrodzie i zjawiskom cech istot żywych; np. liście latały
- Metonimia (zamiennia) – zastąpienie właściwego wyrazu innym, który jest w jakimś związku z tym słowem; np. czytam Tuwima (zamiast: czytam dzieła Tuwima), Urząd Miasta ogłosił (zamiast: burmistrz ogłosił), ryknęły spiże (zamiast: ryknęły armaty ze spiżu), tym żyje ulica (zamiast: tym tematem interesują się ludzie i mówią o nim na ulicy)
- Synekdocha (odmiana metonimii) – ma dwa typy: pars pro toto (część za całość), np. witam w moich progach (mówimy o progu, ale mamy na myśli cały dom); dach nad głową (chodzi o dom, a nie o sam dach) oraz totum pro parte (całość zamiast części), np. szkoła jest przeciwna (a przecież chodzi o uczniów lub nauczycieli, a nie o budynek); ścigała mnie policja (a przecież goniło mnie tylko kilku funkcjonariuszy)
- Peryfraza (omówienie) – wskazanie na cechę jakiegoś przedmiotu zamiast nazwania go wprost („gwiazda ognista” zamiast „słońce”, „z chińskich ziół ciągnione treści” zamiast „herbata”, „Jan z Czarnolasu” zamiast „Jan Kochanowski”, „kobieta z rybim ogonem” zamiast „syrena”)
- Eufemizm – omówienie polegające na złagodzeniu tonu wypowiedzi, np. „mijać się z prawdą” zamiast „kłamać”, „nie wylewać za kołnierz” zamiast „pić dużo alkoholu”
- Apostrofa – zwrot do adresata
- Inwokacja – rozbudowana apostrofa o podniosłym charakterze; najczęściej zwracamy się do bóstw, muz lub ojczyzny
- Powtórzenie – występowanie w obrębie jednego zdania lub akapitu tych samych wyrazów
- Anafora – odmiana powtórzenia, w której kolejne wersy tekstu poetyckiego zaczynają się od tego samego wyrazu
- Epifora – odmiana powtórzenia, w której te same wyrazy pojawiają się na końcu wersu
- Paralelizm składniowy – powtarzająca się konstrukcja zdania (np. w Biblii: „I stworzył Pan człowieka. I wiedział, że było to dobre”)
- Inwersja (szyk przestawny)
- Zdrobnienie – dodanie do wyrazu formantu zdrobniającego, np. -ek, co ma za zadanie wzbudzić sympatię, politowanie lub ironię. Są to wyrazy o dodatnim zabarwieniu uczuciowym; np. piesek, nosek, staruszek
- Zgrubienie – dodatnie do wyrazu formantu oznaczającego coś dużego, np. -isko, co ma za zadanie wyrazić niechęć, pogardę lub lekceważenie. Są to wyrazy o ujemnym zabarwieniu uczuciowym; np. psisko, nochal, staruch
- Neologizm – nowe słowo, np. siebiepewny
- Archaizm – słowo, które wyszło z użycia, np. kajet
- Zapożyczenie – słowo z obcego języka, np. boss, gate
- Onomatopeja – wyraz dźwiękonaśladowczy
- Instrumentacja głoskowa (eufonia) – taki dobór słów w tekście, które przez bliskie występowanie i podobne głoski tworzą odmienne brzmienie np. naśladują krople deszczu “O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”
- Inwersja – szyk przestawny
- Hiperbola – wyolbrzymienie, przesada; np. zjadłbym konia z kopytami
- Paradoks – coś nieprawdopodobnego, zaskakującego
- Pytanie retoryczne – pytanie, na które nie oczekujemy odpowiedzi (np. dlatego, że jest ona oczywista)
- Wykrzyknienie – zdanie wykrzyknikowe
- Synonim – wyraz bliskoznaczny: wyraz o podobnym znaczeniu, a innym brzmieniu, innej budowie
- Antonim – przeciwieństwo (ciepły – zimny)
- Homonim – wyrazy o innym znaczeniu, a tym samym brzmieniu lub budowie np. klucz, zamek
- Symbol – oprócz jednego znaczenia ma swój sens przenośny, a właściwie wiele sensów, zależy od interpretacji (czasami zmieniają sens alegorii, np. lis to nie tylko spryt, bo w “Małym Księciu” symbolizuje przyjaźń)
- Alegoria – prócz jednego znaczenia ma swój sens przenośny JEDEN – utrwalony kulturowo np. kobieta z zawiązanymi oczami i wagą to alegoria sprawiedliwości; sowa – mądrość