Możesz zostać moim patronem/moją patronką: 
(notatki powstały w trakcie korepetycji, ale niech służą wszystkim)
tytuł: trud bezsensowny, bez skutku tak jak frazeologiczny Syzyf – taka jest rusyfikacja, nie da się wykorzenić polskiej kulury
bohaterowie:
Bernard Zygier – nowy, pojawia się w siódmej klasie, przybywa z Warszawy, jest pod specjalnym nadzorem; ma zakaz spotykania się z chłopakami, większość mu dokucza, on uczy się dobrze, na lekcji polskiego okazuje się, że otrzymał patriotyczne wychowanie; zaczyna recytować “Redutę Ordona” po polsku, cała klasa nagle patrzy na niego z podziwem, nauczyciel popłakał się ze wzruszenia. Dzięki niemu reszta chłopaków zaczyna czytać zakazane książki.
Marcin Borowicz - biedny chłopiec ze wsi, rodzice inwestują wiele pieniędzy w jego naukę, najpierw mieszka u Wiechowskiego w Owczarach, później dostaje się do Klerykowa, mieszka na stancji u Przepiórkowskiej; w szkole ciągle się boi, marzy o powrocie do Gawronek – do domu; umiera jego matka, dostaje się do pierwszej klasy gimnazjum; poznajemy jego nauczycieli, w trzej klasie ma nieprzyjemną przygodę ze Szwarcem – strzelają i nakrywa ich żandarm, wysyła do dyrektora; dostają karę całonocnej kozy – a bali się wyrzucenia ze szkoły, Marcin uważa, że to mama z nieba mu pomogła, więc teraz zaczyna się pilnie uczyć; przed piątą klasą jedzie do Gawronek i odkrywa nową pasję – myślistwo; buduje szałas i gromadzi tam pisma pornograficzne; wieś jest bardzo biedna, to przytłacza Marcina, nie chce tak żyć; w szkole zmieniają się nauczyciele, a system przypomina policyjny; uczniowie są rewidowani – o każdej porze dnia i nocy mogą być przesłuchani i sprawdza się, czy nie mają przedmiotów patriotycznych; nakłania się uczniów, by składali donosy na kolegów; przyjeżdża teatr rosyjski, chociaż jego koledzy się buntują, on chce iść i zobaczyć spektakl, po tym zyskuje aprobatę nauczycieli np. Zabielskiego; dzięki niemu Andrzej Radek może powrócić do szkoły; staje się klasowym kujonem, który uważa, że państwo polskie jest zacofane, uczy się ciągle rosyjskiego; odnajdują książkę o historii filozofii, zaczynają doskonalić się w nauce, mają swoje teorie o tym, jak działa świat. Marcin przeprowadza się do innej stancji. W siódmej klasie Marcin konkuruje w nauce z Figą, kiedy Walecki się buntuje, Marcin nie wstawia się za nim. W klasie ósmej spotyka się z chłopakami na górce w Starym Browarze (to pomieszczenie przygotował Marian Gontala), uczą się tutaj, wymieniają poglądami, spotykają się tu wszyscy; zaczynają czytać lektury zakazane. Największy wpływ wywierają na nim “Dziady” – czuje się oszukany przez nauczycieli, wcale nie chce być zrusyfikowany; obrzuci błotem szpiegującego ich nauczyciela Majewskiego. Przygotowuje się sam do matury, uczy się w parku i tam spotyka Annę Stogowską, która też tam się sama uczy, zakochuje się w niej, ciągle o niej myśli, nawet z czyjegoś pamiętnika wyrywa kartkę z jej podpisem. Skończył gimnazjum, chce iść na studia do Uniwersytetu. Odwiedza dom Stogowskich i dowiaduje się, że zesłano ich w głąb Rosji.
Wilczek – kolega z ławki w Klerykowie, chodzi z Borowiczem na wagary, szkolny łobuz
Tomasz Walecki – Figa - o jego dobre wychowanie i naukę dba matka, która jest katoliczką; drugi najlepszy uczeń w klasie, na lekcji u Kostriulewa o tym, że w zakonie żeńskim znaleziono trumienki z noworodkami – protestuje, że nie chce uczyć się o takich fałszerstwach. Przez to inni uczniowie są przepytywani; Walecki dostaje karę kozy i rózgi;
Andrzej Radek - Jędrek – urodził się w chłopskiej rodzinie w Pajęczynie Dolnym, wyśmiewa nauczyciela Paluszkiewicza, później zmieni o nim zdanie; będzie się uczył u niego czytać i pisać po rosyjsku, dzięki niemu trafi do progimnazjum w Pyrzygłowach, uczy się tam trzy lata, wraca do rodzinnej miejscowości, ale nie chce żyć jak jego rodzice, wstydzi się swojego dzieciństwa, żegna się z rodzicami i idzie pieszo z Pyrzygłowów do Klerykowa i chce zapisać się do piątej klasy gimnazjum; ma wiele przygód, w Klerykowie zostaje korepetytorem małego Władzia Płoniewicza, którego uczy od rana do nocy; koledzy z gimnazjum się z niego śmieją, bo jest biedny, w końcu Andrzej nie wytrzymuje i bije chłopaka, który się z niego śmiał; za to zostaje wyrzucony ze szkoły; płacze i widzi to Borowicz, dzięki temu, że Marcin uprosił inspektora Zabielskiego, Radek może wrócić do szkoły
Anna Stogowska – Biruta, uczy się sama w parku i tak poznaje ją Marcin, jej ojciec jest lekarzem i alkoholikiem, jej matka była Rosjanką, która kochała Polskę i Polaków; wcześnie umarła. Po maturze Marcin przychodzi do jej domu, ale okazuje się, że zesłano ją i jej rodzinę w głąb Rosji.
Antoni Paluszkiewicz - Kawka – nauczyciel w Pajęczynie Dolnym, wszyscy go wyśmiewają, także Andrzej Radek naśladuje jego kaszel i chód; kiedyś złapał Radka i pokazał mu atlas zwierząt i nakarmił ciastkami, uczy go pisać po polsku i rosyjsku; zabiera chłopaka do progimnazjum w Pyrzygłowach; umiera.
Piotr Michcik - kolega Borowicza z pierwszej szkoły w Owczarach, uczy go rosyjskiego
bracia Daleszowscy – na stancji u Przepiórkowskiej, ciągle dokuczają Marcinowi
Romek Gumowicz “Czarny”- w Klerykowie wszyscy się z niego śmieją, wyszydzają go, wyzywają, Marcinowi jest go szkoda
Szwarc “Buta” – kolega Borowicza, razem strzelają, często się razem biją; Buta powtarza klasę
Władzio Płoniewicz - Andrzej Radek jest jego korepetytorem – nie jest zdolnym uczniem
Walenty i Helena Borowiczowie – nie są bogaci, muszą pożyczać pieniądze na naukę Marcina, ale chcą by ich syn się kształćił
Rudolf Leim – nauczyciel łaciny w Klerykowie, dawny patriota, ma żonę Polkę, w domu mówi po polsku, ma książki zakazane przez cenzurę, sieje postrach w klasie, na lekcjach cisza, egzekwuje on mówienie po rosyjsku, gdy ktoś na tablicy napisał “Borowicz ciągle mówi po polsku” nauczyciel wymierza mu karę dwóch godzin w kozie
Iłarion Stiepanycz Ozierskij – nauczyciel rosyjskiego, ksywa “Kałmuk”; nie umie utrzymać dyscypliny, zawsze pyta uczniów o drogę do swojego domu, uczniowie z niego szydzą i robią mu psikusy
pan Majewski - nauczyciel z Klerykowa, rusyfikował, obrzucili go błotem, matka Borowicza płaci mu za lekcje z góry, bo Marcin mógł dostać się do szkoły (łapówka)
Sztetter - nauczyciel języka polskiego, ten przedmiot jest nieobowiązkowy, kiedyś był tłumaczem poezji, nie umie uczyć;
Nogacki - surowy nauczyciel matematyki, który nawet karze w myślach uczniom mówić po rosyjsku i liczyć po rosyjsku;
Ferdynand Wiechowski - nauczyciel w wiejskiej szkole w Owczarach, wita Borowicza po przyjeździe do szkoły, rodzice za naukę u Wiechowskiego będą płacić plonami
pani Przepiórkowska - właścicielka stancji, w której mieszkał Borowicz
Kriestoobradnikow – dyrektor gimnazjum w Klerykowie
Jaczmieniew - dyrektor w Owczarach, pilnuje rusyfikacji
Zabielski - inspektor, pierwszy mistrz Borowicza, imponuje mu
Kostulew - historyk, na jego lekcji Figa się buntuje, że nauczyciel mówi nieprawdę
Józia – mieszka u Wiechowskich, razem z Marcinem musi się ukrywać, gdy dyrektor przyjeżdża na wizytację
Wiktor Alfons Pigwański - korepetytor na stancji u Przepiórkowskiej, głównie pisze swoje wiersze, zamiast uczyć
czas akcji:
11 lat życia Marcina Borowicza; 1874 r – rozpoczyna naukę w klasie wstępnej; fabuła to lata 1872 – 1883
miejsca akcji:
Gawronki – Marcin Borowicz się tam urodził i wychował
Owczary – uczy się tam Borowicz (trafia, gdy ma 8 lat)
Pyrzogowy – wstępne gimnazjum Andrzeja Radka
Pajęczyn Dolny – Andrzej Radek jest z tej wsi
Kleryków – gimnazjum
geneza = przyczyny powstania powieści (skąd pomysł?)
Stefan Żeromski opisuje swoje doświadczenia szkolne z czasów rusyfikacji; pomysł jest z życia
cechy patriotów:
Bernard Zygier na lekcji polskiego po rosyjsku recytuje po polsku “Redutę Ordona” Adama Mickiewicza; w Starym Browarze czytają Mickiewicza, Słowackiego, “historię powstania listopadowego” Marcina Mochnackiego, “Boską komedię”, dzieła Szekspira, Wiktora Hugo, Balzaka
jak wyglądała rusyfikacja?
ciągłe przesłuchania, donosy, można było tylko mówić, pisać i myśleć po rosyjsku; nie można było czytać innych książek niż rosyjskie; ostatecznie zsyłano w głąb Rosji do ciężkich robót, które prowadziły do śmierci;
Jeżeli chcesz mnie wesprzeć w popularyzacji wiedzy o języku i literaturze polskiej — możesz zostać moim patronem/moją patronką: https://patronite.pl/babaodpolskiego/ - grosik daj babie, sakiewką potrząśnij. ;)