Możesz zostać moim patronem/moją patronką: 
KONWENCJA LITERACKA
Konwencja literacka to umowa, utrwalony przez praktykę zespół norm, który określa poszczególne elementy utworu i sposób ich zorganizowania. Jak czytamy w „Słowniku terminów literackich” pod red. Michała Głowińskiego, Teresy Kostkiewiczowej, Aleksandry Okopień-Sławińskiej, Janusza Sławińskiego: „Konwencjonalizacji poddaje się każdy element utworu, przy czym stosunkowo łatwiej ulegają jej składniki względnie proste (np. epitety, nazwiska bohaterów, połączenia frazeologiczne, poszczególne motywy) lub też niewypełnione semantycznie wzorce budowy (np. schematy wersyfikacyjne, reguły przebiegu akcji, zasady kompozycyjne), trudniej zaś złożone zespoły znakowe, których powtarzalność odczuwana bywa nie jako aktualizacja konwencji literackiej, ale jako przytoczenie wcześniejszych rozwiązań (np. aluzja). Rozpoznawalność konwencji literackiej możliwa jest tylko w kontekście tradycji literackiej. Najprostszym i elementarnym sygnałem konwencjonalizacji jest stałe pojawianie się jakiegoś literackiego rozwiązania w obrębie pewnego historycznie określonego kompleksu utworów. Poza tym kompleksem owo rozwiązanie może stracić nacechowanie konwencjonalne lub też zyskać funkcję stylizacyjną (czyli można zastosować stylizację — A.K.). Istnienie konwencji literackiej jest podstawą ciągłości procesu historycznoliterackiego, elementarnym warunkiem twórczości i gwarancją porozumienia między autorem i odbiorcą. Przeciwieństwem konwencjonalności jest oryginalność”.
Oczywiście mamy też konwencje stylistyczne, które są jednym z elementów konwencji literackiej.
W skrócie: konwencje literackie to umowa między odbiorcą a nadawcą, kod porozumiewawczy, utrwalony kulturowo na podstawie tego, jakie utwory wpisały się w tradycję literacką. Po prostu widząc pewne motywy, sposób kreowania świata przedstawionego, powoływania do życia bohatera, od razu wiesz, w jaką grasz grę, jako czytelnik. Poniżej przedstawiam różne typy konwencji literackich, z czego zaznaczam, że konwencje mogą się przenikać i oniryzm może łączyć się z konwencją baśniową czy fantastyczną. Przede wszystkim zawsze odnoście je do tego, jak rzeczywistość i świat przedstawiony ze sobą korespondują.
ODWZOROWANIE ŚWIATA
KONWENCJA REALISTYCZNA
Przedmiotem jest świat znany nadawcy i odbiorcy, przedstawiony mimetycznie, obiektywnie. Wydarzenia są prawdopodobne, możliwe. Nawet zasady moralności zgadzają się z tymi, jakie znamy z rzeczywistości. W starożytności obowiązywała w sztuce zasada mimesis (naśladowanie, odwzorowywanie, odzwierciedlanie), zatem świat jest ukazywany z perspektywy zwykłego człowieka, więc dobro jest dobrem, a zło złem. Mamy odwzorowywanie świata realistycznego, język postaci jest autentyczny — dopasowany do środowiska i sytuacji, poznajemy obraz społeczeństwa, ludzie kierują się wyborami, które są możliwe, mają takie same pragnienia, jak my, jesteśmy w stanie się z nimi utożsamić.
W „Lalce” Bolesława Prusa mamy ukazany obraz społeczeństwa i motywację wielu postaci, poznajemy ich marzenia; w„Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego poznajemy problemy społeczne, słuchamy wewnętrznych pragnień bohaterów, poznajemy trudne warunki życia.
KONWENCJA NATURALISTYCZNA
Konwencja naturalistyczna jest jeszcze bardziej zaangażowana w naśladowanie rzeczywistości, to rozwinięcie konwencji realistycznej. Mamy tu skrajny obiektywizm, czyli narrator przyjmuje postawę lekarza, badacza, wskazuje na wszystko to, co łatwo pominąć, zagląda w zakamarki świata, ukazuje brzydotę. Brak tu rozważań i interpretacji tego, co jest pokazywane, człowiek ulega prawom natury, instynktom. W języku widoczna jest brutalizacja, potocyzmy, wulgaryzmy, dialogi.
Może być cechą gatunków, np. nowel pozytywistycznych, może być elementem opisów zawartych w powieściach. W „Antku” Bolesława Prusa mamy ukazany problem braku edukacji na wsiach, który prowadzi do śmierci dzieci; w„Lalce” Prusa w opisach Powiśla widać nędzę dzieci wychowanych w biedzie. W młodopolskiej noweli Stefana Żeromskiego„Rozdzióbią nas kruki, wrony…” widzimy brutalny opis cierpień konia ze złamaną nogą czy konsumowania ciała zabitego powstańca przez wrony.
KONWENCJA TURPISTYCZNA
Konwencja turpistyczna to w zasadzie stylizacja, celowy antyestetyzm ukazujący śmierć, chorobę, zepsucie, opisujący biologiczną stronę natury z jej wydzielinami i rozkładem. Może łączyć się z groteską, skrajnością, brutalizacją, dosadnością. Wobec moralności świata człowiek jest istotą podłą, niszczącą, złą. Jednocześnie turpizm to estetyka brzydoty, więc zachwyt nad tym, co zwykłe, niepiękne, codzienne.
To„Padlina” Baudelaire’a, w której podmiot liryczny łączy erotykę z rozkładem ciała; to„Szare eminencje zachwytu” Mirona Białoszewskiego, gdzie łyżka durszlakowa i piec są doskonałością świata. To„Ballada bezbożna” Rafała Wojaczka, w której podmiot liryczny pisze o przemocy, erotyce, śmierci, brzydocie ciała.
KREOWANIE ŚWIATA
KONWENCJA FANTASTYCZNA
Konwencję fantastyczną cechuje kreowanie świata przedstawionego. To odejście od mimetyzmu, w świecie przedstawionym występują wątki lub postaci nadprzyrodzone, cudowne, które często przybyły nie wiadomo skąd, są dziwne. W stylistyce wykorzystywane są wątki baśniowe i związane z folklorem — mogą pojawiać się elementy związane z mitami i religią. Motywacja bohaterów jest nadnaturalna, np. na bohaterów będą wpływać duchy. Bohaterom wydarzają się osobliwe przygody. Konwencję wykorzystuje się w powieściach grozy, horrorach, powieściach fantastycznych, dramatach, baśniach, balladach.
W Mickiewiczowskich „Dziadach cz. III” mamy np. „Widzenie Ks. Piotra”, w „Hamlecie” Shakespeare’a tytułowy bohater będzie za wszelką cenę, na polecenie ojca, szukał mordercy; w „Romantyczności” Mickiewicza Jasieńko przychodzi do Karusi; podobnie w innych utworach tego autora: w „Świteziance” nimfa zmieni los strzelca; w „Dziadach cz. II” pojawią się duchy i uczą ludzi moralności, widać związek z ludowością, a w „Balladynie” Słowackiego, gdzie także namieszały postaci nie z tego świata, widać inspiracje legendami.
KONWENCJA BAŚNIOWA
Pozostajemy w ramach konwencji fantastycznej, jednak natura bywa antropomorfizowana, a każdy złoczyńca zostaje ukarany, w świat i losy bohaterów mogą ingerować siły nadprzyrodzone, czas i miejsce nie muszą być wskazane.
To np. „Balladyna” Juliusza Słowackiego z brakiem oznaczenia czasu i miejsca akcji, motywem winy i kary; także „Lilla Weneda”. Występuje w gatunkach takich jak powieść fantastyczna, legenda, baśń, dramat romantyczny, romans rycerski, horror.
KONWENCJA SYMBOLICZNA
Konwencja symboliczna jest pełna sugestii, niedomówień, świat realistyczny może mieszać się z fantastycznym, cudownym, mogą występować elementy baśniowe, ludowe, a symbole prowadzą do rzeczywistości, która jest niedostępna ludzkiemu poznaniu, niemal metafizyczna. Panuje nastrój niedomówienia, tajemnicy, może nawet grozy, wykorzystywane są znane kody kulturowe, np. postaci znane z historii.
To „Wesele” czy „Noc listopadowa” Stanisława Wyspiańskiego, gdzie postaci, przedmioty i sceny są symbolami, których rozszyfrowanie jest kluczem do interpretacji utworu.
DEFORMACJA ŚWIATA
KONWENCJA GROTESKOWA
Konwencja groteskowa to deformacja świata rzeczywistego, mieszająca tragizm z komizmem, piękno z brzydotą, realizm z fantastyką, wysoki styl z niskim, czyli patos z wulgarnością. Nie ma jednolitych zasad rządzących światem, można wprowadzać motywację baśniową, religijną. Nie poddaje się logicznej interpretacji, dochodzi do absurdu, lekceważy reguły literatury. Świat jest zdeformowany, zjawiska wyolbrzymione, osobliwe, logicznie sprzeczne, prowokacyjne wobec zasad, jakimi rządzi się rzeczywistość.
To średniowieczna „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, gdzie opis śmierci w dzisiejszym odbiorze staje się komiczny, chociaż ma być przerażający, jak i ona sama, gdzie Mistrz niebojący się śmierci pada ze strachu na podłogę. „Tango” Sławomira Mrożka z buntem dorosłych, łamaniem konwenansów, niejednorodnością stylu i ukazanie sceny śmierci w sposób komiczny. To„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza z nierealnością zdarzeń i wydarzeniami wywodzącymi się ze snu, neologizmami, niejednolitością stylistyczną, kreacją bohaterów i ich imion; to„Proces” Franza Kafki, w którym koszmar senny staje się rzeczywistością, miejsca akcji są absurdalne, a sytuacja nierealna także dla bohatera; to„Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa, gdzie wbrew ustalonym normom Diabeł chce zaprowadzić porządek, postaci są karykaturalne, działa czarny humor.
KONWENCJA ONIRYCZNA
W konwencji onirycznej mogą występować motywy snu, widzeń, objawień, które sprawiają, że wydarzenia są odczytywane symbolicznie, stają się kluczem do zrozumienia motywacji bohaterów lub szansą na dotarcie do tajemnic świata, metafizyki. W konwencji onirycznej wydarzenia nie muszą już być kreowane w sposób logiczny, opisem może rządzić absurd — na wzór marzeń sennych, może stać się ona podstawą do budowania konwencji groteskowej, ale może być też szansą na pokazanie absurdu w rzeczywistości znanej nadawcy i odbiorcy z życia, staje się więc także wytrychem do ukazania lęków bohaterów powieści realistycznych. To zatarcie granicy między tym, co prawdziwe i nierealne oraz zaburzenie relacji przyczynowo-skutkowych czy czasu i przestrzeni.
W„Sklepach cynamonowych” Brunona Schulza mamy przeobrażenie rzeczywistości, mnogość symboli i opis przypominający sen na jawie.odobnie nie wie, czy widzi, czy jedynie śni, podmiot liryczny w „Trenie XIX” Jana Kochanowskiego. W prologu Mickiewiczowskich„Dziadów” części III, czy w scenie„Sen Senatora” sny prowadzą odsłonięcia do głębokich pragnień bohaterów; to„Proces” Franza Kafki, w którym bohater jak we śnie zmierza do miejsc, których nie może znaleźć, a porusza się w absurdalnych przestrzeniach.
KONWENCJA NADREALISTYCZNA
Konwencja nadrealistyczna, czyli surrealistyczna, to konwencja ukazująca świat przedstawiony w sposób wymykający się realizmowi, poddany jest jedynie wyobraźni twórcy, obrazy, sceny przenikają się, nie ma w nim zasad fizyki i racjonalizmu, wręcz przeciwnie: światem rządzi irracjonalizm, zagadkowość, nieprzewidywalność, oniryzm, groteska i ironia. To wolność od zasad moralnych i reguł logicznego myślenia. Bywa, że jest związana z poszukiwaniem tego, co podświadome.
To„Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza z brakiem określenia miejsca i czasu, powrotami do tego, co było w dzieciństwie, zaburzenia logiki, wydarzenia magiczne i świat ulegający samoistnym metamorfozom jak w marzeniach sennych; to„Szewcy” Stanisława Witkiewicza (Witkacego) z karykaturą, ironią, odejściem od zasad logiki i absurdem.
KONWENCJA POSTMODERNISTYCZNA
Konwencja postmodernistyczna to intertekstualność, kryptocytaty, nawiązania do tego, co już było; wynika z przekonania, że nie da się już stworzyć niczego nowego, trzeba łączyć puzzle z tego, co powstało, jak w Borgesowskiej bibliotece Babel. Twórczość jest sposobem prowokacji, łączy kulturę wysoką i masową, by ukazać kryzys kultury. Umowność fabuły i narracji przez kreowanie równoległej rzeczywistości, ironizując i prowadząc gry z czytelnikiem.
To„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza z parafrazami z„Boskiej komedii” czy aluzjami do„Pana Tadeusza”, to„Imię róży” Umberto Eco z intertekstualną intencją tworzenia dzieła z innego — średniowiecznego manuskryptu, to gra z czytelnikiem, wymagająca od niego odkodowywania parafraz, cytatów, doszukiwania się aluzji literackich.
POZOSTAŁE POJĘCIA WSKAZANE W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ DO POZIOMU ROZSZERZONEGO:
MITOLOGIZACJA
Mitologizacja — to samo, co mityzacja, czyli nadanie wzniosłości postaci, wydarzeniom rzeczywistym, odwołaniom do mitologii. To„Gloria victis” Elizy Orzeszkowej z Romualdem Trauguttem porównanym do Leonidasa; to„Lilla Weneda” Juliusza Słowackiego z postaciami nawiązującymi do starożytności.
DEMITOLOGIZACJA
Demitologizacja to odebranie wzniosłości, której się oczekuje od przedstawionych postaci lub wydarzeń; uwolnienie od nawiązania do mitów; to„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall, gdzie powstańcy w getcie — bohaterowie, ukazani w wypowiedzi Marka Edelmana — nie byli zwycięzcami w tradycyjnym rozumieniu tego słowa, ich dokonaniem był wybór sposobu umierania.
GRUPA LITERACKA — grupa twórców, których łączy wspólny program, albo sytuacja, potrzeby, np. futuryści, Skamander, Awangarda Krakowska.
POKOLENIE LITERACKIE — grupa ludzi tworzących w danym okresie, w których twórczości można znaleźć genezę związaną z czasami, wydarzeniami historycznymi i politycznymi, np. pokolenie Kolumbów.
PRĄD LITERACKI I ARTYSTYCZNY (czyli nurt, kierunek) – charakterystyczny dla danej epoki, może wiązać się z tematyką dzieła, sposobem obrazowa, warstwą językową; może też zostać ogłoszony przez manifest, np. ekspresjonizm, impresjonizm, symbolizm, preromantyzm, surrealizm, socrealizm.
TRADYCJA LITERACKA — ogół doświadczeń charakterystycznych dla literatury i sztuki danego okresu, np. konwencje literackie, prądy literackie i artystyczne, literatura epoki, neoromantyzm, synkretyzm gatunkowy charakterystyczny dla romantyzmu.
TRADYCJA KULTUROWA — ogół doświadczeń charakterystycznych dla danych czasów, np. zachowania typowe dla sarmacji.
SEMANTYKA — znaczenie, jeśli rozumiesz semantykę utworu, to znaczy, że rozumiesz jego przesłanie
SEMIOTYKA — nauka o znakach, jeśli rozumiesz semiotykę utworu, to znaczy, że zdajesz sobie sprawę z tego, że tekst składa się ze znaków, jest formą komunikaty przeznaczonego do odczytania przez odbiorcę. Może zawierać różne znaki: symbole, aluzje, alegorie, intencje.
PARAFRAZA — omówienie, wyjaśnienie, swobodna przeróbka tekstu, np. w „Ferdydurke” Gombrowicza („W połowie drogi mojego żywota pośród ciemnego znalazłem się lasu. Las ten, co gorsza, był z i e l o n y”) parafraza zdania z „Boskiej komedii” („W połowie drogi naszego żywota. W pośród ciemnego znalazłem się lasu”).
PARODIA — komiczna parafraza, naśladujesz tekst, styl z intencją satyryczną, np. „Monachomachia” Ignacego Krasickiego jako poemat heroikomiczny trawestuje prześmiewczo styl eposu, np. „Iliadę”.
TRAWESTACJA — poważny tekst ulega parafazje z intencją komiczną, zachowując kompozycje i temat, zmieniam styl, np. Konstanty Ildefons Gałczyński strawestował „Lilije” Mickiewicza w wierszu „Lilie”:
ballada ostrzegająca
Sensacja niesłychana:
pani zdradziła pana.
I zostały na biurku
te słowa: – Drogi Jurku,
przebacz. Jadę przez Kielce.
Fatum. Zupa w butelce.
PASTISZ — celowe naśladowanie stylu, nie musi mieć celu humorystycznego, np. mogą to być teksty pisane na wzór bajek Ignacego Krasickiego, jak to zrobił Kazimierz Wyka w utworze „Paw i słowik”:
Dumny z swego ogona, gdy go otwarł świetnie,
Paw również gardło rozwarł i zawrzasnął szpetnie.
Na to rzekł słowik, w bliskiej ukryty gęstwinie:
„Głupi, kto pragnie więcej nad to, z czego słynie”.
ARCHETYP — to wzór, schemat, uniwersalny dla wielu kultur. Może to być pierwowzór jakiejś postaci, np. starego mędrca – Tyrezjasz, matki – Demeter, wiernej żony – Penelopa, podróżnika – Odyseusz, buntownika – Prometeusz. Pomaga zrozumieć, dlaczego pewne odniesienia do określonych postaci są powtarzane w literaturze różnych epok.
ALUZJA LITERACKA — nawiązania do innych utworów, stylów, przez symbole, podobne imiona postaci, odniesienie do motywów, np. w Gombrowiczowskim „Ferdydurke” Zosi — jest nawiązaniem do „Pana Tadeusza”, tak samo, jak dwór w Bolimowie.
IRONIA — Wyrażanie myśli poprzez używanie słów w sposób sprzeczny z ich bezpośrednim znaczeniem, co pozwala przekazać głębsze przesłanie lub stworzyć efekt kontrastu, nazywamy ironią. Ironia polega na mówieniu czegoś w taki sposób, że słowa wydają się przeczyć prawdziwej intencji mówiącego, często z zamiarem krytyki lub humoru.
SARKAZM — Odmiana ironii, ale jest zawsze złośliwy. Inaczej drwina, szyderstwo, uszczypliwość, np. „Jeśli nie liczyć bomby, szósty sierpnia był zapewne uroczym dniem w Hiroszimie” (Terry Hayes „Pielgrzym”).
SATYRA — ośmieszasz albo piętnujesz obyczaje, zjawiska, stosunki społeczne, np. w satyrach Ignacego Krasickiego „Pijaństwo”, „Do króla”, korzysta z ironii.
INDUKCJA — dochodzenie do wniosków, Przesłanka I: w naszej szkole uczniowie, którzy spędzali wiele czasu na rozwiązywaniu testów, osiągnęli lepsze wyniki (obserwacja), a więc musisz więcej rozwiązywać testów, a wtedy zdasz bardzo dobrze (wniosek). Minus dowodzenia drogą indukcji: masz ograniczoną wiedzę, a i tak dochodzi do wniosków.
DEDUKCJA — dochodzenie do wniosków, od ogółu do szczegółu, ale ważne, by przesłanki były zawsze prawdziwe. Przesłanka I: Ptaki posiadają pióra. Przesłanka II: Kruk to ptak. Wniosek: Kruk posiada pióra.
GROTESKA — konwencja estetyczna obalająca ustalone normy, zasady. To współwystępowanie patosu i stylu niskiego, wulgaryzmów, piękna i brzydoty, śmiechu i śmierci, postaci fantastycznych i realistycznych. Układ wydarzeń jest absurdalny, nielogiczny, nieracjonalny. Świat przedstawiony przejaskrawiony, pełen wyolbrzymień, ukazany w krzywym zwierciadle. W „Balladynie” Juliusza Słowackiego — trup ściele się gęsto, ale komentarze postaci są komiczne, Filon, znajdując zwłoki Aliny… nie, nie woła po pomoc, on je całuje. W „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa komizm łączy się z tragizmem, sytuacje są absurdalne, a wbrew ustalonym zasadom — Diabeł przybywa do Moskwy, by wprowadzić porządek. Groteska służy demaskowaniu głupoty, zakłamania, tchórzostwa, np. jak w „Małej apokalipsie” Tadeusza Konwickiego, w której przejaskrawiono zjawiska występujące w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
KOMIZM — zbiór zabiegów stylistycznych, które prowokują do śmiechu; możemy wyróżnić trzy typy komizmu:
– komizm słowny — polegający na grze słów, lapsusach, dwuznacznościach i charakterystycznym sposobie wypowiedzi postaci;
– komizm sytuacyjny — kumulacja nieszczęśliwych, nietypowych sytuacji oraz komicznych reakcji bohaterów, co stanowi fundament komedii intrygi;
– komizm postaci — w tym przypadku źródłem śmiechu są same postacie, ich cechy osobowości, podstawa komedii charakteru.
ŚWIAT PRZEDSTAWIONY — zwany również uniwersum, to kluczowy element dzieła artystycznego, który obejmuje miejsce i czas akcji, postacie, zdarzenia. Jest on obecny w literaturze, filmach, a także grach komputerowych, gdzie stanowi podstawę fabuły i struktury. Świat ten tworzy fikcyjne zjawiska i relacje, rozwijające się z tekstu i organizujące się zgodnie z zamierzeniami autora oraz konwencjami gatunkowymi. W literaturze, motywy i ich kombinacje kształtują przestrzeń i czas w dziele. Świat przedstawiony może być realistyczny lub fantastyczny. Pojęcie to zdefiniował Roman Ingarden.