Konwencje literackie [i inne pojęcia z poziomu rozszerzonego]

• POZOSTAŁE POJĘCIA WSKAZANE W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ DO POZIOMU ROZSZERZONEGO:

• MITOLOGIZACJA

• Mito­lo­gi­za­cja — to samo, co mity­za­cja, czy­li  nada­nie wznio­sło­ści posta­ci, wyda­rze­niom rze­czy­wi­stym, odwo­ła­niom do mito­lo­gii. To„Gloria vic­tis” Eli­zy Orzesz­ko­wej z Romu­al­dem Trau­gut­tem porów­na­nym do Leoni­da­sa; to„Lilla Wene­da” Juliu­sza Sło­wac­kie­go z posta­cia­mi nawią­zu­ją­cy­mi do starożytności. 

• DEMITOLOGIZACJA

• Demi­to­lo­gi­za­cja to ode­bra­nie wznio­sło­ści, któ­rej się ocze­ku­je od przed­sta­wio­nych posta­ci lub wyda­rzeń; uwol­nie­nie od nawią­za­nia do mitów;  to„Zdążyć przed Panem Bogiem” Han­ny Krall, gdzie powstań­cy w get­cie — boha­te­ro­wie, uka­za­ni w wypo­wie­dzi Mar­ka Edel­ma­na — nie byli zwy­cięz­ca­mi w tra­dy­cyj­nym rozu­mie­niu tego sło­wa, ich doko­na­niem był wybór spo­so­bu umierania. 

• GRUPA LITERACKA — gru­pa twór­ców, któ­rych łączy wspól­ny pro­gram, albo sytu­acja, potrze­by, np. futu­ry­ści, Ska­man­der, Awan­gar­da Krakowska. 

• POKOLENIE LITERACKIE — gru­pa ludzi two­rzą­cych w danym okre­sie, w któ­rych twór­czo­ści moż­na zna­leźć gene­zę zwią­za­ną z cza­sa­mi, wyda­rze­nia­mi histo­rycz­ny­mi i poli­tycz­ny­mi, np. poko­le­nie Kolumbów. 

• PRĄD LITERACKI I ARTYSTYCZNY (czy­li nurt, kie­ru­nek) – cha­rak­te­ry­stycz­ny dla danej epo­ki, może wią­zać się z tema­ty­ką dzie­ła, spo­so­bem obra­zo­wa, war­stwą języ­ko­wą; może też zostać ogło­szo­ny przez mani­fest, np. eks­pre­sjo­nizm, impre­sjo­nizm, sym­bo­lizm, pre­ro­man­tyzm, sur­re­alizm, socrealizm. 

• TRADYCJA LITERACKA — ogół doświad­czeń cha­rak­te­ry­stycz­nych dla lite­ra­tu­ry i sztu­ki dane­go okre­su, np. kon­wen­cje lite­rac­kie, prą­dy lite­rac­kie i arty­stycz­ne, lite­ra­tu­ra epo­ki, neo­ro­man­tyzm, syn­kre­tyzm gatun­ko­wy cha­rak­te­ry­stycz­ny dla romantyzmu.

• TRADYCJA KULTUROWA — ogół doświad­czeń cha­rak­te­ry­stycz­nych dla danych cza­sów, np. zacho­wa­nia typo­we dla sarmacji. 

• SEMANTYKA — zna­cze­nie, jeśli rozu­miesz seman­ty­kę utwo­ru, to zna­czy, że rozu­miesz jego przesłanie

• SEMIOTYKA — nauka o zna­kach,  jeśli rozu­miesz semio­ty­kę utwo­ru, to zna­czy, że zda­jesz sobie spra­wę z tego, że tekst skła­da się ze zna­ków, jest for­mą komu­ni­ka­ty prze­zna­czo­ne­go do odczy­ta­nia przez odbior­cę. Może zawie­rać róż­ne zna­ki: sym­bo­le, alu­zje, ale­go­rie, intencje. 

• PARAFRAZA — omó­wie­nie, wyja­śnie­nie, swo­bod­na prze­rób­ka tek­stu, np. w „Fer­dy­dur­ke” Gom­bro­wi­cza („W poło­wie dro­gi moje­go żywo­ta pośród ciem­ne­go zna­la­złem się lasu. Las ten, co gor­sza, był z i e l o n y”) para­fra­za zda­nia z „Boskiej kome­dii” („W poło­wie dro­gi nasze­go żywo­ta. W pośród ciem­ne­go zna­la­złem się lasu”). 

• PARODIA — komicz­na para­fra­za, naśla­du­jesz tekst, styl z inten­cją saty­rycz­ną, np. „Mona­cho­ma­chia” Igna­ce­go Kra­sic­kie­go jako poemat hero­iko­micz­ny tra­we­stu­je prze­śmiew­czo styl epo­su, np. „Ilia­dę”. 

• TRAWESTACJA — poważ­ny tekst ule­ga para­fa­zje z inten­cją komicz­ną, zacho­wu­jąc kom­po­zy­cje i temat, zmie­niam styl, np. Kon­stan­ty Ilde­fons Gał­czyń­ski stra­we­sto­wał „Lili­je” Mic­kie­wi­cza w wier­szu „Lilie”: 

• bal­la­da ostrzegająca

• Sen­sa­cja niesłychana:

• pani zdra­dzi­ła pana.

• I zosta­ły na biurku

• te sło­wa: – Dro­gi Jurku,

• prze­bacz. Jadę przez Kielce.

• Fatum. Zupa w butelce.

• PASTISZ — celo­we naśla­do­wa­nie sty­lu, nie musi mieć celu humo­ry­stycz­ne­go, np. mogą to być tek­sty pisa­ne na wzór bajek Igna­ce­go Kra­sic­kie­go, jak to zro­bił Kazi­mierz Wyka w utwo­rze „Paw i słowik”: 

• Dum­ny z swe­go ogo­na, gdy go otwarł świetnie,

• Paw rów­nież gar­dło roz­warł i zawrza­snął szpetnie.

• Na to rzekł sło­wik, w bli­skiej ukry­ty gęstwinie:

• „Głu­pi, kto pra­gnie wię­cej nad to, z cze­go słynie”.

• ARCHETYP — to wzór, sche­mat, uni­wer­sal­ny dla wie­lu kul­tur. Może to być pier­wo­wzór jakiejś posta­ci, np. sta­re­go mędr­ca – Tyre­zjasz, mat­ki – Deme­ter, wier­nej żony – Pene­lo­pa, podróż­ni­ka – Ody­se­usz, bun­tow­ni­ka – Pro­me­te­usz. Poma­ga zro­zu­mieć, dla­cze­go pew­ne odnie­sie­nia do okre­ślo­nych posta­ci są powta­rza­ne w lite­ra­tu­rze róż­nych epok.

• ALUZJA LITERACKA — nawią­za­nia do innych utwo­rów, sty­lów, przez sym­bo­le, podob­ne imio­na posta­ci, odnie­sie­nie do moty­wów, np. w Gom­bro­wi­czow­skim „Fer­dy­dur­ke” Zosi — jest nawią­za­niem do „Pana Tade­usza”, tak samo, jak dwór w Bolimowie.

• IRONIA — Wyra­ża­nie myśli poprzez uży­wa­nie słów w spo­sób sprzecz­ny z ich bez­po­śred­nim zna­cze­niem, co pozwa­la prze­ka­zać głęb­sze prze­sła­nie lub stwo­rzyć efekt kon­tra­stu, nazy­wa­my iro­nią. Iro­nia pole­ga na mówie­niu cze­goś w taki spo­sób, że sło­wa wyda­ją się prze­czyć praw­dzi­wej inten­cji mówią­ce­go, czę­sto z zamia­rem kry­ty­ki lub humoru.

• SARKAZM — Odmia­na iro­nii, ale jest zawsze zło­śli­wy. Ina­czej drwi­na, szy­der­stwo, uszczy­pli­wość, np.  „Jeśli nie liczyć bom­by, szó­sty sierp­nia był zapew­ne uro­czym dniem w Hiro­szi­mie” (Ter­ry Hay­es „Piel­grzym”).

• SATYRA — ośmie­szasz albo pięt­nu­jesz oby­cza­je, zja­wi­ska, sto­sun­ki spo­łecz­ne, np. w saty­rach Igna­ce­go Kra­sic­kie­go „Pijań­stwo”, „Do kró­la”, korzy­sta z ironii. 

• INDUKCJA — docho­dze­nie do wnio­sków, Prze­słan­ka I: w naszej szko­le ucznio­wie, któ­rzy spę­dza­li wie­le cza­su na roz­wią­zy­wa­niu testów, osią­gnę­li lep­sze wyni­ki (obser­wa­cja), a więc musisz wię­cej roz­wią­zy­wać testów, a wte­dy zdasz bar­dzo dobrze (wnio­sek). Minus dowo­dze­nia dro­gą induk­cji: masz ogra­ni­czo­ną wie­dzę, a i tak docho­dzi do wniosków. 

• DEDUKCJA — docho­dze­nie do wnio­sków, od ogó­łu do szcze­gó­łu, ale waż­ne, by prze­słan­ki były zawsze praw­dzi­we. Prze­słan­ka I: Pta­ki posia­da­ją pió­ra. Prze­słan­ka II: Kruk to ptak. Wnio­sek: Kruk posia­da pió­ra.

GROTESKA — kon­wen­cja este­tycz­na oba­la­ją­ca usta­lo­ne nor­my, zasa­dy. To współ­wy­stę­po­wa­nie pato­su i sty­lu niskie­go, wul­ga­ry­zmów, pięk­na i brzy­do­ty, śmie­chu i śmier­ci, posta­ci fan­ta­stycz­nych i reali­stycz­nych. Układ wyda­rzeń jest absur­dal­ny, nie­lo­gicz­ny, nie­ra­cjo­nal­ny. Świat przed­sta­wio­ny prze­ja­skra­wio­ny, pełen wyol­brzy­mień, uka­za­ny w krzy­wym zwier­cia­dle. W „Bal­la­dy­nie” Juliu­sza Sło­wac­kie­go — trup ście­le się gęsto, ale komen­ta­rze posta­ci są komicz­ne, Filon, znaj­du­jąc zwło­ki Ali­ny… nie, nie woła po pomoc, on je cału­je. W „Mistrzu i Mał­go­rza­cie” Micha­iła Buł­ha­ko­wa komizm łączy się z tra­gi­zmem, sytu­acje są absur­dal­ne, a wbrew usta­lo­nym zasa­dom — Dia­beł przy­by­wa do Moskwy, by wpro­wa­dzić porzą­dek. Gro­te­ska słu­ży dema­sko­wa­niu głu­po­ty, zakła­ma­nia, tchó­rzo­stwa, np. jak w „Małej apo­ka­lip­sie” Tade­usza Kon­wic­kie­go, w któ­rej prze­ja­skra­wio­no zja­wi­ska wystę­pu­ją­ce w Pol­skiej Rzecz­po­spo­li­tej Ludowej. 

KOMIZM — zbiór zabie­gów sty­li­stycz­nych, któ­re pro­wo­ku­ją do śmie­chu; może­my wyróż­nić trzy typy komizmu:

- komizm słow­ny — pole­ga­ją­cy na grze słów, lap­su­sach, dwu­znacz­no­ściach i cha­rak­te­ry­stycz­nym spo­so­bie wypo­wie­dzi postaci;

- komizm sytu­acyj­ny — kumu­la­cja nie­szczę­śli­wych, nie­ty­po­wych sytu­acji oraz komicz­nych reak­cji boha­te­rów, co sta­no­wi fun­da­ment kome­dii intrygi;

- komizm posta­ci — w tym przy­pad­ku źró­dłem śmie­chu są same posta­cie, ich cechy oso­bo­wo­ści, pod­sta­wa kome­dii charakteru.

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY — zwa­ny rów­nież uni­wer­sum, to klu­czo­wy ele­ment dzie­ła arty­stycz­ne­go, któ­ry obej­mu­je miej­sce i czas akcji, posta­cie, zda­rze­nia. Jest on obec­ny w lite­ra­tu­rze, fil­mach, a tak­że grach kom­pu­te­ro­wych, gdzie sta­no­wi pod­sta­wę fabu­ły i struk­tu­ry. Świat ten two­rzy fik­cyj­ne zja­wi­ska i rela­cje, roz­wi­ja­ją­ce się z tek­stu i orga­ni­zu­ją­ce się zgod­nie z zamie­rze­nia­mi auto­ra oraz kon­wen­cja­mi gatun­ko­wy­mi. W lite­ra­tu­rze, moty­wy i ich kom­bi­na­cje kształ­tu­ją prze­strzeń i czas w dzie­le. Świat przed­sta­wio­ny może być reali­stycz­ny lub fan­ta­stycz­ny. Poję­cie to zde­fi­nio­wał Roman Ingarden.