Ten wpis jest bardzo rozbudowany. Staram się w nim omówić wszystkie pojęcia, których znajomość jest niezbędna do zdania matury z języka polskiego na poziomie rozszerzonym (są tu też te pojęcia, które zostały usunięte z podstawy programowej na 2024/2025 rok, ale to sobie już sprawdźcie tutaj: https://gwo.pl/nowa-podstawa-programowa-do-jezyka-polskiego-lo-zmiany/. Aby ułatwić nawigację po treści, na początku przedstawiam uporządkowaną listę pojęć, które szczegółowo omawiam poniżej.

KONWENCJE LITERACKIE

  • konwencja literacka

  • konwencja realistyczna

  • konwencja naturalistyczna

  • konwencja turpistyczna

  • konwencja fantastyczna

  • konwencja baśniowa

  • konwencja symboliczna

  • konwencja groteskowa

  • konwencja oniryczna

  • konwencja nadrealistyczna (surrealistyczna)

  • konwencja postmodernistyczna

POJĘCIA ZWIĄZANE Z LITERACKIMI ODNIESIENIAMI I INTERTEKSTUALNOŚCIĄ

  • aluzja literacka

  • mitologizacja

  • demitologizacja

POJĘCIA ZWIĄZANE Z TWÓRCZOŚCIĄ GRUPOWĄ I HISTORYCZNĄ

  • grupa literacka

  • pokolenie literackie

  • prąd literacki i artystyczny (nurt, kierunek)

    • ekspresjonizm

    • impresjonizm

    • symbolizm

    • surrealizm

    • socrealizm

  • tradycja literacka

    • neoromantyzm

    • synkretyzm gatunkowy romantyzmu

  • tradycja kulturowa

    • tradycja sarmacka

    • tradycja mieszczańska

POJĘCIA ZWIĄZANE Z UNIWERSALNYMI WZORCAMI KULTUROWYMI

  • archetyp

    • stary mędrzec

    • matka

    • wierna żona

    • podróżnik (wędrowiec)

    • buntownik (Prometeusz)

  • topos

    • homo viator (wędrówka)

    • Arkadia

    • vanitas

    • amor vincit mortem

    • Hiob (cierpienie)

    • theatrum mundi

    • raj utracony

    • labirynt

POJĘCIA ZWIĄZANE Z FORMAMI STYLIZACJI I NAŚLADOWNICTWA

  • parafraza

  • parodia

  • trawestacja

  • pastisz

POJĘCIA ZWIĄZANE Z HUMOREM, SATYRĄ I IRONIĄ

  • groteska

  • komizm

    • słowny

    • sytuacyjny

    • postaci

  • ironia

    • werbalna

    • sytuacyjna

    • dramatyczna

    • romantyczna

  • satyra

  • sarkazm

POJĘCIA ZWIĄZANE Z TEORIĄ LITERATURY I KOMUNIKACJĄ

  • semantyka

  • semiotyka

POJĘCIA ZWIĄZANE Z LOGIKĄ I METODAMI ROZUMOWANIA

  • indukcja

  • dedukcja

POJĘCIA ZWIĄZANE Z NARRACJĄ

  • narrator i narracja

    • narracja pierwszoosobowa (subiektywna)

    • narracja trzecioosobowa (obiektywna, auktorialna)

    • narracja mieszana (polifoniczna, wielogłosowa)

    • narracja autotematyczna

  • funkcje narracji:

    • poznawcza i kreacyjna

    • emocjonalna i subiektywizująca

    • interpretacyjna i ideologiczna

    • dydaktyczna i moralizatorska

    • estetyczna i autotematyczna

POZOSTAŁE KLUCZOWE POJĘCIA

  • świat przedstawiony (uniwersum)

  • autobiografizm

  • tradycja antyczna i biblijna w literaturze od XIX wieku

  • synteza sztuk

WAŻNE MATERIAŁY DO MATURY ROZSZERZONEJ Z JĘZYKA POLSKIEGO
Przygotowałam też dla Was zestawienie wszystkich najważniejszych materiałów, które pozwolą Wam skutecznie przygotować się do matury rozszerzonej z języka polskiego. Znajdziecie tu dokładnie omówione pojęcia, wskazówki dotyczące pisania rozprawki oraz kursy i e-booki, które uporządkują Waszą wiedzę o egzaminie.

POJĘCIA OBOWIĄZKOWE NA MATURĘ ROZSZERZONĄ
Koniecznie zapoznaj się z tą tabelą – zawiera wszystkie pojęcia, które mogą pojawić się na maturze rozszerzonej:
Zobacz: Tabela – erudycyjność na maturze rozszerzonej (PDF)

Wyjaśnienia pojęć z poziomu rozszerzonego
Jeśli potrzebujesz dokładnych wyjaśnień wszystkich kluczowych pojęć, znajdziesz je tutaj – szczegółowe definicje, przykłady oraz wskazówki dotyczące ich stosowania w wypracowaniach:
Zobacz: Konwencje literackie i inne pojęcia z poziomu rozszerzonego

WSZYSTKIE WPISY NA TEMAT MATURY ROZSZERZONEJ
Pełne zestawienie wpisów blogowych, w których omawiam konkretne zagadnienia, przykładowe tematy oraz porady egzaminacyjne na maturę rozszerzoną:
Zobacz: Wpisy – matura rozszerzona (pełne archiwum)

KURS/E-BOOK: PROCEDURY I ZASADY OCENIANIA MATURY PODSTAWOWEJ I ROZSZERZONEJ
Kompleksowy, regularnie aktualizowany kurs oraz e-book, który dokładnie omawia procedury egzaminacyjne, zasady oceniania oraz najczęstsze błędy maturzystów. Dzięki niemu unikniesz nieprzyjemnych niespodzianek:
Zobacz: Kurs maturalny 2025 – przygotowanie do matury (podstawa i rozszerzenie)

LEKTURY – MATURA ROZSZERZONA
Jeśli zastanawiasz się, jakie lektury koniecznie trzeba znać na maturze rozszerzonej lub chcesz zdobyć materiały ułatwiające ich analizę, zajrzyj tutaj:

Zobacz: Lektury – matura rozszerzona (opracowania, materiały)

SCHEMAT PISANIA WYPRACOWANIA NA MATURZE ROZSZERZONEJ
Jeżeli potrzebujesz konkretnego schematu, który pomoże Ci stworzyć klarowne, dobrze punktowane wypracowanie maturalne na poziomie rozszerzonym – skorzystaj z mojej autorskiej metody w postaci przejrzystej tabeli: 

Zobacz: Schemat wypracowania – matura rozszerzona (autorska metoda)

Zobacz: Zebrane archiwalne tematy wypracowań z matury na poziomie rozszerzonym

Korzystajcie śmiało i powodzenia na maturze!

Jeśli to czytasz — daj mi znać 🧡 na swoim ulubionym kanale:

KONWENCJA LITERACKA
Konwencja literacka to rodzaj umowy zawartej między autorem a czytelnikiem, która opiera się na zestawie określonych norm, reguł i schematów, utrwalonych przez praktykę twórczą oraz tradycję literacką. Stanowi ona zbiór oczekiwań i założeń dotyczących zarówno sposobu konstruowania utworu literackiego, jak i jego późniejszej interpretacji. Dzięki konwencji czytelnik może właściwie odczytać intencje autora oraz trafnie zinterpretować przesłanie utworu.

Jak podkreślają autorzy „Słownika terminów literackich” (pod redakcją Michała Głowińskiego, Teresy Kostkiewiczowej, Aleksandry Okopień-Sławińskiej, Janusza Sławińskiego), konwencjonalizacji – czyli stopniowemu utrwalaniu się i schematyzacji – mogą ulegać wszystkie elementy dzieła literackiego. Szczególnie łatwo konwencjonalizacji poddają się elementy proste, takie jak:

– epitety, czyli stałe, powtarzalne określenia, na przykład „złotowłosa królewna” lub „czarny charakter”,

– nazwiska bohaterów, które są charakterystyczne dla określonej tradycji lub gatunku, np. „Pan Kleks” w baśniowej literaturze dziecięcej lub „Stanisław Wokulski” w powieści realistycznej,

– połączenia frazeologiczne, które nabierają charakterystycznych znaczeń w danych kontekstach literackich (np. „od pierwszego wejrzenia”, „żyli długo i szczęśliwie”),
powtarzające się motywy, które stają się rozpoznawalnymi, utrwalonymi elementami określonych gatunków (np. motyw podróży w literaturze romantycznej, motyw zemsty w dramacie antycznym).


Równie łatwo ulegają konwencjonalizacji schematy kompozycyjne, takie jak:

– schematy wersyfikacyjne, np. sonet, hymn, oda,
– reguły przebiegu akcji, np. klasyczny układ dramatyczny: zawiązanie akcji, punkt kulminacyjny, rozwiązanie,
– zasady kompozycyjne, np. narracja retrospektywna lub układ szkatułkowy opowieści.

Znacznie trudniej natomiast konwencjonalizacji podlegają bardziej skomplikowane zespoły znaczeniowe, takie jak aluzje literackie, gdyż są one odczytywane raczej jako świadome nawiązania do wcześniejszych tekstów niż jako typowa realizacja schematu konwencji. Aluzja literacka jest zatem bardziej wyrafinowaną formą gry z tradycją literacką niż prostym powieleniem znanych wzorców.

Warto zauważyć, że konwencja zawsze pozostaje w relacji z historycznie ukształtowaną tradycją literacką. Rozpoznawalność konwencji możliwa jest tylko wtedy, gdy odbiorca potrafi ją umiejscowić w odpowiednim kontekście dzieł należących do tej samej lub pokrewnej tradycji. Jeśli dany element zostanie przeniesiony poza swój pierwotny kontekst, może przestać być odbierany jako konwencjonalny, a nabrać wartości stylizacyjnej. Przykładem może być archaizacja języka, która w tekście współczesnym nie jest już naturalną konwencją, lecz formą celowej stylizacji.

Funkcjonowanie konwencji literackiej jest kluczowe dla utrzymania ciągłości procesu historycznoliterackiego, ponieważ pozwala kolejnym pokoleniom autorów i czytelników odwoływać się do utrwalonych sposobów przedstawiania świata. Dzięki niej możliwe jest zarówno kontynuowanie tradycji, jak i jej świadome przełamywanie, prowadzące do oryginalności.

Istnieją również konwencje stylistyczne, które dotyczą specyficznych sposobów posługiwania się językiem. Mogą one dotyczyć np. stylu wysokiego, patetycznego, albo przeciwnie – potocznego, kolokwialnego. Są one integralnym elementem konwencji literackiej i wpływają na odbiór tekstu przez czytelnika.

W skrócie można powiedzieć, że konwencje literackie to pewnego rodzaju kody komunikacyjne, które umożliwiają odbiorcom szybkie zorientowanie się, w jaki sposób przedstawiony został świat, jak kreowani są bohaterowie czy jak rozwija się fabuła. Konwencje te często się ze sobą łączą – np. oniryzm (konwencja snu) może współwystępować z konwencją baśniową czy fantastyczną. Dlatego zawsze podczas analizy warto badać, jak zastosowana przez autora konwencja wpływa na relację pomiędzy rzeczywistością znaną odbiorcy a światem przedstawionym w dziele literackim.

ODWZOROWANIE ŚWIATA


KONWENCJA REALISTYCZNA

Konwencja realistyczna opiera się na założeniu, że przedstawiany świat jest odwzorowaniem rzeczywistości dobrze znanej zarówno autorowi (nadawcy), jak i czytelnikowi (odbiorcy). Rzeczywistość ta ukazywana jest w sposób mimetyczny, czyli poprzez wierne naśladowanie oraz odzwierciedlanie otaczającego nas świata. Z tego powodu wydarzenia w utworach realistycznych zawsze mają charakter prawdopodobny, są możliwe do zaistnienia, logiczne i umotywowane z punktu widzenia znanych nam realiów społecznych, historycznych oraz psychologicznych.

W starożytności i w klasycznych założeniach estetycznych obowiązywała zasada mimesis, czyli zasada wiernego odwzorowania rzeczywistości. Oznacza to, że sztuka miała jak najdokładniej oddać prawdziwe stosunki międzyludzkie, zasady moralne oraz naturalny porządek świata. W związku z tym w konwencji realistycznej zasady etyczne są jasne, zgodne z ogólnie przyjętymi normami moralnymi, które odbiorca dobrze zna z własnego doświadczenia. Dobro pozostaje dobrem, a zło złem – jasny podział etyczny ułatwia odbiorcy zidentyfikowanie się z bohaterami oraz dokonanie właściwej oceny ich postępowania.

W literaturze realistycznej świat przedstawiany jest często z perspektywy zwykłego człowieka – ukazuje się jego codzienne troski, pragnienia, dążenia, a także konflikty moralne i społeczne. Bohaterowie realistyczni są postaciami autentycznymi, o wyraźnie określonych motywacjach. Ich język jest dopasowany do sytuacji życiowej, pochodzenia społecznego i charakteru, co zwiększa efekt autentyczności. Odbiorca może łatwo utożsamić się z bohaterami, gdyż ci kierują się motywami znanymi i zrozumiałymi dla każdego człowieka: pragnieniem szczęścia, bezpieczeństwa, miłości, awansu społecznego czy poprawy warunków życia.

Doskonale widać to na przykładzie „Lalki” Bolesława Prusa. Powieść ta przedstawia szczegółowy obraz społeczeństwa Warszawy końca XIX wieku. Poznajemy różne warstwy społeczne: od arystokracji przez mieszczaństwo po ludzi żyjących na marginesie. Autor wiernie ukazuje realia społeczne, gospodarcze i obyczajowe tamtych czasów, przedstawiając je z dużą dbałością o szczegóły. Bohaterowie mają jasno określone motywacje – Wokulski dąży do awansu społecznego i zdobycia miłości Izabeli Łęckiej, Rzecki pragnie porządku i stabilizacji. Ich problemy i pragnienia są realistyczne, możliwe do zrozumienia i zaakceptowania przez czytelnika.

Podobnie realistycznie oddana jest rzeczywistość w powieści „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego. Tutaj realizm objawia się przede wszystkim w dogłębnym przedstawieniu psychiki bohaterów oraz warunków społecznych Petersburga XIX wieku. Autor opisuje biedę, marginalizację społeczną, moralne rozterki oraz wewnętrzne konflikty głównego bohatera – Rodiona Raskolnikowa. Jego działania są rezultatem psychologicznie wiarygodnych motywacji: dążenia do poprawy swojego losu, ale także wyrażeniem desperacji wynikającej z warunków społecznych, w jakich żyje. Dostojewski odsłania przed czytelnikiem brutalne realia biedy, beznadziei oraz wpływu warunków życia na ludzkie decyzje, zachowując przy tym realizm psychologiczny i moralny.

W konwencji realistycznej niezwykle ważna jest także szczegółowość i obiektywizm przedstawienia świata. Narrator często przyjmuje postawę obserwatora, który rejestruje zdarzenia bez emocjonalnego zaangażowania, pozwalając czytelnikowi samodzielnie oceniać i interpretować rzeczywistość.

Konwencja realistyczna polega zatem na ukazywaniu świata w sposób prawdopodobny, obiektywny, wiernie oddający rzeczywistość społeczną i psychologiczną. To dzięki temu odbiorca może łatwo odnaleźć się w przedstawianej rzeczywistości i utożsamić się z bohaterami oraz ich problemami.

KONWENCJA NATURALISTYCZNA


Konwencja naturalistyczna stanowi skrajne rozwinięcie realizmu, cechujące się jeszcze bardziej radykalnym odwzorowaniem rzeczywistości. O ile realizm prezentował świat z dystansem, w sposób prawdopodobny i obiektywny, o tyle naturalizm idzie o krok dalej – literatura staje się tu narzędziem niemal naukowego badania rzeczywistości. Narrator przyjmuje postawę badacza, lekarza czy naukowca, który chłodno i precyzyjnie obserwuje fakty, unikając emocjonalnych komentarzy czy ocen moralnych. Jego zadaniem jest ukazanie prawdy o świecie w całej jego złożoności i surowości.

Naturalizm opiera się na koncepcji determinizmu, zgodnie z którą człowiek jest całkowicie podporządkowany uwarunkowaniom biologicznym, dziedziczności oraz wpływom środowiska społecznego. Wolna wola jest w tej perspektywie iluzją – bohaterowie są raczej przedmiotem obserwacji niż podmiotem samodzielnie decydującym o własnym losie. Człowiek postrzegany jest jako istota zdominowana przez instynkty i potrzeby biologiczne, skazana na nieustanną walkę o przetrwanie. Autor naturalista bezkompromisowo demaskuje mechanizmy rządzące życiem jednostki i społeczeństwa, często sięgając po sceny drastyczne, brutalne lub wstrząsające.

W warstwie językowej naturalizm manifestuje się poprzez surowość, potoczność, a nawet wulgarność wypowiedzi bohaterów. Dialogi oddają sposób mówienia ludzi żyjących na marginesie, wśród biedy i cierpienia, dzięki czemu stają się jeszcze bardziej realistyczne i autentyczne. Styl naturalistyczny jest pozbawiony jakichkolwiek upiększeń czy ozdobników – literatura ta miała być „dokumentem ludzkim”, wiernym i bezkompromisowym zapisem rzeczywistości.

Konwencja naturalistyczna obecna jest zarówno w krótkich formach literackich, takich jak nowele, jak również w rozbudowanych powieściach społecznych. Doskonałym przykładem tego pierwszego rodzaju jest nowela „Antek” Bolesława Prusa, w której autor przedstawia tragiczne konsekwencje zacofania edukacyjnego i społecznego na polskiej wsi. Historia kończy się śmiercią Rozalki, siostry tytułowego bohatera, będącej ofiarą bezdusznych praktyk leczniczych – przesądów i ignorancji wiejskiej społeczności.

Równie wymownym przykładem naturalizmu są niektóre fragmenty powieści „Lalka” tego samego autora. Prus ukazuje w niej brutalne realia życia na warszawskim Powiślu, gdzie dzieci dorastają w skrajnej nędzy, bez perspektyw na jakąkolwiek poprawę losu. Obraz ten jest pozbawiony wszelkiej idealizacji – świat przedstawiony jawi się jako bezwzględny, rządzony walką o przetrwanie.

Wyrazistym przykładem zastosowania konwencji naturalistycznej jest także nowela „Rozdzióbią nas kruki, wrony…” Stefana Żeromskiego, przedstawiająca brutalną scenę śmierci powstańca styczniowego i rannego konia. Naturalistyczny opis konania zwierzęcia i rozszarpywania ludzkiego ciała przez ptaki jest przerażająco realistyczny, wręcz drastyczny. Dzięki temu autor podkreśla bezsens i brutalność wojny oraz obojętność przyrody wobec ludzkiego cierpienia.

Naturalizm odrzuca wszelką idealizację. Na pierwszy plan wysuwa ludzi dotąd często pomijanych w literaturze – chłopów, robotników, biedaków, żyjących w cieniu rozwoju cywilizacji. Przedstawia ich codzienne, nierzadko dramatyczne zmagania z chorobą, głodem, nędzą oraz społeczną marginalizacją. Życie bohaterów naturalistycznych nie jest kierowane wzniosłymi ideami, lecz walką o najbardziej podstawowe potrzeby bytowe. W naturalistycznej wizji rzeczywistości rywalizacja, brutalność, egoizm, a także mechanizmy rynkowe czy instytucjonalne dominują nad moralnością czy współczuciem – stąd obraz społeczeństwa, gdzie kopalnie niszczą konkurencję, a wielkie sklepy eliminują mniejsze interesy.

Celem konwencji naturalistycznej nie jest jedynie dokumentowanie surowej rzeczywistości, ale także wywołanie społecznej refleksji. Autorzy naturalistyczni, obnażając brutalne mechanizmy rządzące światem, pragnęli wywołać emocjonalną reakcję czytelnika – pobudzić jego współczucie, empatię, a także zachęcić do krytycznej oceny stosunków społecznych i etycznych. Literatura ta miała wywierać realny wpływ na świadomość społeczną, prowokując do zastanowienia się nad niesprawiedliwością społeczną, wyzyskiem czy bezwzględnością kapitalistycznych relacji.

Konwencja naturalistyczna to konsekwentne, bezkompromisowe przedstawianie rzeczywistości w jej najbardziej drastycznej, nieupiększonej formie. Literatura ta stanowi swoisty manifest społeczny, który poprzez ostre, często szokujące obrazy ukazuje człowieka zdominowanego przez biologię, środowisko oraz społeczne uwarunkowania. Jej celem jest nie tylko wierne odtworzenie świata, ale także wywołanie refleksji i podjęcie przez czytelników działań, które mogłyby tę rzeczywistość zmienić.

KONWENCJA TURPISTYCZNA


Konwencja turpistyczna (od łacińskiego turpis – brzydki, wstrętny) to świadoma stylizacja literacka, której celem jest celowe ukazywanie w utworze elementów brzydoty, rozkładu, śmierci, choroby oraz fizycznego i moralnego zepsucia. Jest to rodzaj antyestetyzmu, który przeciwstawia się tradycyjnym kategoriom piękna, harmonii i estetycznej doskonałości, łamiąc powszechnie przyjęte tabu społeczne, kulturowe i estetyczne.

Autorzy posługujący się tą konwencją opisują rzeczywistość w sposób surowy, często dosadny i bezpośredni, eksponując biologiczną stronę życia człowieka z całą jej fizjologią – wydzielinami, procesami gnicia, starzenia się i deformacjami ciała. Bohaterowie dzieł turpistycznych są często przedstawiani jako istoty moralnie zepsute, okrutne lub zdegradowane, a świat przedstawiony pozbawiony jest idealizacji czy wzniosłych wartości.

Jednak turpizm nie jest wyłącznie szokowaniem brzydotą – paradoksalnie to także „estetyka brzydoty”, w której kryje się fascynacja rzeczami zwyczajnymi, codziennymi, zużytymi i pozornie nieestetycznymi. W tej konwencji dostrzega się niezwykłość tego, co pozornie banalne, afirmując życie codzienne oraz przedmioty naznaczone czasem i użytkowaniem.

Jednym z klasycznych przykładów konwencji turpistycznej jest wiersz Charles’a Baudelaire’a „Padlina”. Poeta łączy tu erotykę z odrażającym obrazem rozkładającego się ciała zwierzęcia. Baudelaire prowokacyjnie zestawia piękno i seksualność z rozkładem i śmiercią, zmuszając czytelnika do refleksji nad nietrwałością i cielesnością.

Polskim reprezentantem turpizmu jest Miron Białoszewski, który szczególnie widocznie afirmuje codzienność w swojej poezji. W wierszu „Szare eminencje zachwytu” poeta dostrzega niezwykłość w zwyczajnych przedmiotach – łyżce durszlakowej, piecu kaflowym czy garnkach. Zużyte przedmioty codziennego użytku nabierają w jego poezji szczególnego znaczenia, stając się źródłem estetycznej fascynacji. Białoszewski, używając turpizmu, ukazuje, że prawdziwe piękno niekoniecznie wiąże się z tradycyjnymi ideałami estetycznymi.

Innym ważnym przykładem jest twórczość Rafała Wojaczka, zwłaszcza „Ballada bezbożna”, w której poeta opisuje przemoc, erotykę, śmierć i brzydotę ciała w sposób bezkompromisowy i drastyczny. Jego utwory demaskują hipokryzję społeczną oraz obnażają ukrywane, lecz fundamentalne aspekty ludzkiego życia.

Stanisław Grochowiak w wierszu „Płonąca żyrafa” eksponuje cielesny rozpad, przedstawiając ciało ludzkie jako materię ulegającą degradacji. W jego poezji ciało jest symbolem moralnego zepsucia współczesnego człowieka i świata. Tadeusz Różewicz w utworze „Ocalony” przedstawia człowieka zniszczonego fizycznie i duchowo przez traumę wojenną. Obraz świata jest tu całkowicie pozbawiony złudzeń, ukazując moralną pustkę i chaos.

Celem turpizmu jest zmuszenie odbiorcy do refleksji nad autentyczną naturą ludzkiego życia, które często kryje się za idealizującymi fasadami. Ukazując świat bez upiększeń, autorzy zwracają uwagę na przemijanie, cierpienie oraz prawdziwe aspekty egzystencji, o których często wolelibyśmy zapomnieć. Turpizm jako świadoma strategia artystyczna stawia pytania o granice piękna i brzydoty, moralności i zepsucia, a także zwraca uwagę na wartość codzienności i autentyczności ludzkiego doświadczenia.

KREOWANIE ŚWIATA

KONWENCJA FANTASTYCZNA
Konwencja fantastyczna opiera się na świadomym zerwaniu z mimetycznym odwzorowaniem rzeczywistości. Świat przedstawiony kreowany jest przez autora w sposób swobodny, odbiegający od tego, co znane i możliwe w realnym świecie. Pojawiają się w nim elementy nadprzyrodzone, cudowne, niezwykłe, często pochodzące spoza racjonalnych ram wyjaśniania świata. Fantastyka wprowadza do utworów postacie, sytuacje i zdarzenia, których nie można wyjaśnić za pomocą zwykłej logiki czy doświadczenia – są one tajemnicze, dziwne i często wywołują niepokój lub zadziwienie zarówno u bohaterów, jak i czytelników.

Istotną cechą tej konwencji jest także sięganie do tradycji kulturowych, takich jak folklor, mity, religia czy legendy. W fabule pojawiają się więc postacie mityczne, baśniowe stworzenia, duchy, zjawy, demony czy anioły, które ingerują w ludzkie życie, zmieniając jego bieg. Świat fantastyczny bywa pełen magii, zaklęć, niezwykłych przemian oraz niewyjaśnionych wydarzeń, które zaburzają znany nam porządek świata.

Motywacja działań bohaterów w utworach fantastycznych często ma charakter nadprzyrodzony. Ich decyzje i losy bywają kierowane przez istoty spoza świata ludzkiego. Duchy czy zjawy mogą narzucać bohaterom misje, ostrzegać ich lub wpływać na przebieg wydarzeń. Fantastyka często służy ukazaniu konfliktów moralnych, etycznych i egzystencjalnych, podkreślając głębszą, symboliczną wymowę problemów, z jakimi zmagają się postacie.

Konwencja fantastyczna znajduje zastosowanie w wielu gatunkach literackich, m.in. w powieściach grozy (horrorach), powieściach fantastycznych (fantasy), dramatach romantycznych, baśniach oraz balladach.

Wybitnym przykładem jej zastosowania w literaturze polskiej jest cykl dramatyczny „Dziady” Adama Mickiewicza. W „Dziadach cz. III” fantastyczność wyraźnie przejawia się w „Widzeniu księdza Piotra”, gdzie tytułowy bohater doświadcza proroczej wizji przyszłości Polski, pełnej mistycznych symboli i religijnego uniesienia. Boskie siły bezpośrednio wpływają tutaj na losy narodu, wzmacniając efekt cudowności.

Podobny mechanizm występuje w dramacie „Hamlet” Williama Shakespeare’a, gdzie duch ojca Hamleta powraca z zaświatów, domagając się zemsty za swoją śmierć. Nadprzyrodzona interwencja zjawy determinuje dalsze działania bohatera, zamieniając jego życie w dramatyczny ciąg zdarzeń na granicy rzeczywistości i fantastyki.

Konwencję tę spotykamy także w balladach Mickiewicza. W „Romantyczności” duch zmarłego Jasieńka odwiedza ukochaną Karusię, przełamując tym samym granicę pomiędzy światem żywych i umarłych. W balladzie „Świtezianka” z kolei pojawia się nimfa, która ingeruje w losy młodego strzelca, wystawiając go na próbę moralną. W obu przypadkach fantastyczne motywy niosą ze sobą przesłanie moralizatorskie, ostrzegając przed zdradą i fałszem.

W „Dziadach cz. II” Mickiewicza fantastyczność ściśle wiąże się z ludowymi wierzeniami – podczas obrzędu dziadów pojawiają się duchy, które poprzez swoje opowieści uczą żyjących ludzi moralności i wskazują im właściwe postępowanie.

Z kolei Juliusz Słowacki w „Balladynie” buduje świat oparty na fantastyce inspirowanej legendami i baśniami. Postacie takie jak nimfa Goplana czy duchy Skierki i Chochlika wpływają bezpośrednio na życie ludzkich bohaterów, manipulując ich losami, emocjami i decyzjami. Fantastyczność w „Balladynie” służy do ukazania mechanizmów żądzy władzy, ludzkiej pychy oraz tragicznych konsekwencji moralnych wyborów.

Konwencja fantastyczna pozwala na kreowanie świata nierealnego, w którym postacie i wydarzenia wykraczają poza granice racjonalnego pojmowania rzeczywistości. Dzięki temu autorzy mogą podejmować ważne problemy moralne i egzystencjalne, przedstawiając je w sposób oryginalny, symboliczny oraz metaforyczny. Fantastyczność umożliwia eksplorowanie głębokich emocji i dylematów człowieka, odwołując się równocześnie do bogactwa kulturowych tradycji.

KONWENCJA BAŚNIOWA
Konwencja baśniowa mieści się w obrębie konwencji fantastycznej, jednak posiada własne, specyficzne cechy, które wyraźnie ją odróżniają. Charakteryzuje ją przede wszystkim antropomorfizacja natury – zjawiska przyrody, rośliny czy zwierzęta otrzymują ludzkie cechy i zdolności, takie jak mowa, myślenie, uczucia czy zdolność podejmowania decyzji. W świecie baśniowym wyraźnie zarysowana jest granica między dobrem a złem, a każdy złoczyńca zostaje prędzej czy później ukarany, podczas gdy postacie szlachetne i dobre spotyka nagroda.

Ważnym elementem tej konwencji jest ingerencja sił nadprzyrodzonych – duchów, wróżek, czarowników, czarownic czy innych istot fantastycznych, które aktywnie wpływają na losy bohaterów. Charakterystyczna dla baśni jest również niedookreśloność miejsca i czasu akcji: wydarzenia mogą dziać się „za górami, za lasami” czy „dawno, dawno temu”. Takie określenia celowo budują aurę tajemnicy oraz uniwersalność przekazu, nadając opowieści wymiar symboliczny i ponadczasowy.

Przykładem wykorzystania tej konwencji w literaturze polskiej jest dramat romantyczny „Balladyna” Juliusza Słowackiego. Autor celowo rezygnuje z dokładnego określenia czasu i miejsca akcji, tworząc przestrzeń mityczną i symboliczną. Natura odgrywa istotną rolę w fabule – w postaci nimfy Goplany, Skierki i Chochlika ingeruje w życie bohaterów, wpływając na ich losy oraz prowokując zdarzenia. Wyraźnie obecny jest motyw winy i kary – zbrodnie głównej bohaterki, Balladyny, ostatecznie zostają sprawiedliwie ukarane, co podkreśla moralizatorską funkcję utworu.

Podobny charakter nosi również inny dramat Słowackiego – „Lilla Weneda”, w którym fantastyczne motywy łączą się z baśniową konwencją, pełną symbolicznych odniesień i antropomorfizacji przyrody. Świat przedstawiony jest alegoryczny i poetycki, przesiąknięty atmosferą niezwykłości i mistycyzmu.

Konwencja baśniowa pojawia się w wielu gatunkach literackich, takich jak powieść fantastyczna, legenda, baśń właściwa, dramat romantyczny, romans rycerski, a nawet horror. W każdym z tych gatunków baśniowość objawia się na inny sposób, jednak zawsze odnajdziemy charakterystyczne elementy: zwycięstwo dobra nad złem, wyraźny moralny przekaz, fantastyczne postacie i wydarzenia oraz symboliczne przedstawienie świata.

Konwencja baśniowa opiera się na wyraźnym podziale moralnym świata, ingerencji sił nadprzyrodzonych oraz antropomorfizacji przyrody. Jej uniwersalność i symboliczność pozwalają twórcom podejmować istotne tematy egzystencjalne i etyczne w atrakcyjnej, metaforycznej formie. Dzięki swojej specyfice baśń dociera zarówno do dzieci, jak i dorosłych, łącząc warstwę fabularną z głębszymi, ponadczasowymi refleksjami.

KONWENCJA SYMBOLICZNA
Konwencja symboliczna charakteryzuje się budowaniem świata przedstawionego w sposób pełen sugestii i niedomówień, gdzie granica między tym, co realistyczne, a tym, co fantastyczne i cudowne, bywa zatarta. W tekstach pisanych zgodnie z tą konwencją istotną funkcję pełnią symbole – elementy rzeczywistości, które mają znaczenie ukryte, metaforyczne, prowadzące do głębszych, często metafizycznych sensów, niedostępnych zwykłemu ludzkiemu poznaniu. Symboliczność wiąże się z tajemnicą, niedopowiedzeniem, atmosferą niezwykłości, a niekiedy także grozy.

Ważnym elementem tej konwencji są odniesienia do znanych kodów kulturowych, motywów historycznych, mitologicznych lub ludowych. Autorzy świadomie sięgają po postacie historyczne czy mityczne, nadając im wymiar symboliczny i zmuszając czytelnika do rozszyfrowywania ich znaczeń. Symbol w tych dziełach jest kluczem do interpretacji całego utworu.

Przykładem konwencji symbolicznej w literaturze polskiej jest dramat „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego. Postacie dramatu, takie jak Chochoł, Stańczyk, Rycerz, Hetman, Upiór czy Wernyhora, są symbolami konkretnych idei, postaw i problemów narodowych. Chochoł symbolizuje uśpienie społeczne, Stańczyk – narodową refleksję i mądrość polityczną, Wernyhora – zapowiedź odrodzenia narodowego. Każda z tych postaci ma podwójny wymiar – realistyczny i symboliczny, który odsyła czytelnika do głębszych znaczeń egzystencjalnych oraz politycznych.

Również w dramacie „Noc listopadowa” Wyspiańskiego odnajdujemy symboliczną wizję historii – powstanie listopadowe przedstawione zostaje jako mit narodowy, pełen metafizycznych odwołań i aluzji. Bohaterowie i sceny tego utworu mają znaczenie symboliczne, ich działania oraz losy odnoszą się do szerszego kontekstu historii Polski, tragedii narodowej, ale również do uniwersalnych refleksji o przeznaczeniu, heroizmie czy zdradzie.

Konwencja symboliczna polega na budowaniu utworów literackich wokół symboli, które otwierają przed czytelnikiem przestrzeń do głębokiej interpretacji. Łączy świat realistyczny z elementami fantastycznymi, baśniowymi lub cudownymi, stwarzając atmosferę tajemnicy, niedopowiedzenia oraz metafizycznej głębi. Dzięki temu autorzy mogą podejmować tematy zarówno aktualne i historyczne, jak i ponadczasowe, egzystencjalne, prowokując czytelnika do poszukiwania ukrytych sensów w pozornie zwykłych postaciach, przedmiotach i zdarzeniach.

DEFORMUJĄ RZECZYWISTOŚĆ

KONWENCJA GROTESKOWA
Konwencja groteskowa opiera się na świadomej deformacji świata przedstawionego, w którym dochodzi do radykalnego wymieszania sprzecznych estetyk, emocji i konwencji. Charakterystyczne jest tu połączenie tragizmu z komizmem, piękna z brzydotą, realizmu z fantastyką, a także wysokiego stylu (patosu) z niskim (wulgarnością). Świat groteskowy pozbawiony jest jednolitych zasad – nie kieruje się logiką ani spójną moralnością, przez co nie poddaje się jednoznacznej interpretacji. Autorzy korzystają z motywacji baśniowej, religijnej lub absurdalnej, przekraczając wszelkie normy konwencji literackiej.

Rzeczywistość groteskowa przedstawiona jest w sposób przesadnie zdeformowany, zjawiska zostają celowo wyolbrzymione lub zredukowane, stają się osobliwe, absurdalne i prowokacyjne wobec powszechnie obowiązujących reguł. W utworach groteskowych często dominuje atmosfera paradoksu, sprzeczności, nonsensu oraz absurdalnego humoru.

Wyraźnym przykładem groteski jest średniowieczna „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, w której śmierć przedstawiona została w sposób przerysowany i absurdalny. Scena, która miała budzić grozę, w dzisiejszym odbiorze nabiera cech komicznych – Śmierć, będąca przerażającą postacią, jawi się jako groteskowa, wręcz zabawna figura, a Mistrz Polikarp, pierwotnie deklarujący odwagę, ostatecznie ze strachu pada na ziemię. Taki sposób przedstawienia świata prowadzi do efektu komicznego, choć temat utworu jest przecież poważny i filozoficzny.

Innym istotnym przykładem groteski jest dramat „Tango” Sławomira Mrożka, w którym autor wykorzystuje bunt dorosłych przeciwko tradycyjnym normom społecznym i rodzinnym konwenansom, prowadząc akcję do absurdalnych konsekwencji. Groteska przejawia się tu zarówno w kreacji bohaterów, jak i w niejednorodności stylistycznej oraz w zaskakującym, komicznym przedstawieniu sceny śmierci. Mrożek z premedytacją miesza style, burzy schematy, wykorzystując groteskę jako narzędzie krytyki współczesnej kultury.

Wybitnym przykładem literatury groteskowej jest także „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza. Powieść ta odrzuca realizm, a wydarzenia przedstawione są w sposób nierealny, przypominający koszmar senny. Gombrowicz świadomie bawi się językiem, wprowadzając liczne neologizmy oraz absurdalne imiona bohaterów, które podkreślają niejednolitość stylistyczną i deformację rzeczywistości. Świat „Ferdydurke” jest groteskowy, ponieważ obnaża absurdy społeczne, ukazuje postacie jako karykatury, a zdarzenia prowadzi do sytuacji paradoksalnych i nonsensownych.

Groteska wyraźnie widoczna jest także w powieści „Proces” Franza Kafki. Świat przedstawiony przez Kafkę przypomina koszmar senny, który stał się rzeczywistością dla bohatera, Józefa K. Bohater zostaje uwikłany w absurdalny proces sądowy, którego reguł nie rozumie i których nie potrafi poznać. Akcja toczy się w miejscach dziwnych, pozbawionych sensu, a absurdalność i brak logiki rzeczywistości prowadzi do poczucia osaczenia i beznadziei.

Z kolei „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa to przykład groteski łączącej fantastykę z ostrą satyrą społeczną i czarnym humorem. Diabeł Woland wraz ze swoją świtą pojawia się w Moskwie, wprowadzając chaos, lecz paradoksalnie jego działania zmierzają do przywrócenia pewnego ładu moralnego. Postacie przedstawione są w sposób karykaturalny, absurdalny, a rzeczywistość zostaje groteskowo odwrócona – diabeł zaprowadza porządek, podczas gdy zwykli ludzie toną w moralnym zepsuciu i absurdzie.

Konwencja groteskowa świadomie deformuje rzeczywistość, zestawiając sprzeczności, łamiąc zasady realizmu i logiki. W grotesce świat przedstawiony jest miejscem absurdu, paradoksu, prowokacji i nonsensu. Autorzy korzystają z niej, by obnażyć absurdy rzeczywistości, krytykować społeczne schematy, prowokować do refleksji oraz ukazywać świat w jego prawdziwej, choć zdeformowanej postaci.

KONWENCJA ONIRYCZNA
Konwencja oniryczna opiera się na ukazaniu świata przedstawionego przez pryzmat snu, wizji lub marzenia sennego. Wydarzenia opisane w ten sposób odczytywane są symbolicznie, metaforycznie, stanowiąc klucz do zrozumienia ukrytych motywacji bohaterów lub umożliwiając dostęp do rzeczywistości metafizycznej, niedostępnej dla racjonalnego poznania.

Istotną cechą oniryzmu jest odejście od tradycyjnej logiki i porządku fabularnego. Czas i przestrzeń bywają zaburzone, granica między jawą a snem jest zatarta, a opisywane zdarzenia często cechuje absurd, groteskowość oraz brak spójności przyczynowo-skutkowej. Dzięki temu zabiegowi możliwe jest przedstawienie głębokich lęków, pragnień i obsesji postaci, które w sposób bezpośredni trudno byłoby ukazać realistycznie.

Charakterystycznym przykładem konwencji onirycznej są „Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza. Autor przedstawia tu świat widziany przez pryzmat dziecięcej wyobraźni, w którym rzeczywistość miesza się z fantazją i marzeniem sennym. Obiekty codziennego użytku nabierają niezwykłych, symbolicznych znaczeń, przestrzenie ulegają nieustannym metamorfozom, tworząc klimat snu na jawie.

Oniryczny charakter ma również „Tren XIX” Jana Kochanowskiego, w którym podmiot liryczny doświadcza widzenia, w którym spotyka zmarłą córkę. Wizja ta odbywa się na granicy snu i jawy, pozostawiając odbiorcę w niepewności co do jej realności. Sen staje się symboliczną przestrzenią, w której bohater otrzymuje pocieszenie i pogodzenie się z cierpieniem.

Wyraźne zastosowanie konwencji onirycznej znajdziemy także w III części „Dziadów” Adama Mickiewicza, szczególnie w słynnym „Widzeniu księdza Piotra” oraz w „Śnie Senatora”. Wizja księdza Piotra jest pełna symbolicznych odniesień – Polska przedstawiona zostaje jako „Chrystus narodów”, a męczeństwo narodu nabiera wymiaru religijnego, mistycznego. Symbolika snu umożliwia zrozumienie roli Polski w historii świata jako zbawiciela, który poprzez własne cierpienie ma odkupić winy Europy
. Z kolei „Sen Senatora” przedstawia koszmarną wizję Nowosilcowa, który widzi własny upadek oraz gniew cara, co ukazuje jego najgłębsze obawy i demaskuje ukryte ambicje oraz lęki.

Elementy oniryczne widoczne są także w powieści „Proces” Franza Kafki. Józef K. doświadcza sytuacji absurdalnych, przypominających senny koszmar – zagubiony bohater przemieszcza się po nierealnych, absurdalnych przestrzeniach, które odbierają mu poczucie rzeczywistości. Oniryzm u Kafki służy przedstawieniu jednostki uwikłanej w niezrozumiałe mechanizmy świata, pozbawionej kontroli nad własnym losem.

Wszystkie te przykłady łączy oniryczna poetyka, w której sen staje się metaforą podświadomości, miejsca, w którym można odkryć głębsze prawdy o człowieku i społeczeństwie. Dzięki konwencji onirycznej literatura może eksplorować obszary niedostępne dla zwykłej, realistycznej narracji, ukazując bogaty świat wewnętrzny postaci oraz ich relacje z metafizyką.

KONWENCJA NADREALISTYCZNA
Konwencja nadrealistyczna (surrealistyczna) charakteryzuje się całkowitym odejściem od realizmu, opierając przedstawiany świat wyłącznie na swobodnej grze wyobraźni autora. W świecie nadrealistycznym nie obowiązują prawa fizyki, logiki ani racjonalnego myślenia – przeciwnie, rządzą nim irracjonalizm, absurd i tajemniczość. Rzeczywistość przedstawiona w tej konwencji jest zagadkowa, oniryczna, pełna groteskowych scen i ironicznych odniesień, które kwestionują normy społeczne, moralne oraz utarte schematy interpretacyjne. Często celem surrealizmu jest dotarcie do tego, co ukryte w ludzkiej podświadomości, eksplorowanie pragnień, marzeń, lęków oraz absurdalnych wizji.

Klasycznym przykładem konwencji nadrealistycznej są „Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza. W tym cyklu opowiadań świat przedstawiony pozbawiony jest wyraźnych ram czasowych i przestrzennych. Rzeczywistość nieustannie ulega metamorfozom, zmieniając kształt na wzór marzenia sennego. Schulz celowo burzy logikę zdarzeń – przedmioty żyją własnym życiem, ludzie przeobrażają się w zwierzęta lub rośliny, a wydarzenia realne mieszają się z fantazjami i wspomnieniami z dzieciństwa. Wyobraźnia twórcy nie zna tu granic, przedstawiając świat irracjonalny, pełen magii, dziwacznych obrazów i osobliwych sytuacji, które mają swoje źródło w podświadomości autora.

Drugim istotnym przykładem jest dramat „Szewcy” Stanisława Ignacego Witkiewicza (Witkacego). Autor posługuje się groteską, karykaturą oraz absurdem, odchodząc od jakichkolwiek zasad realizmu czy logicznego myślenia. Postacie przedstawione są karykaturalnie, ich działania są nonsensowne, a wydarzenia mają absurdalny charakter. Witkacy ironicznie przedstawia rzeczywistość społeczną i polityczną, tworząc świat, który jest odbiciem chaosu i rozpadu wszelkich wartości oraz porządku. W świecie „Szewców” zasady moralne i logiczne są całkowicie zawieszone, a absurdalne zdarzenia stają się metaforą społecznego kryzysu oraz psychologicznych obsesji bohaterów.

Konwencja nadrealistyczna pozwala na ukazywanie rzeczywistości w sposób swobodny, wymykający się racjonalnym schematom, sięgając do podświadomości, absurdalnych wizji oraz groteskowej deformacji świata. Dzięki temu autorzy mogą eksplorować ukryte zakamarki ludzkiej psychiki, demaskować absurdy społeczne oraz wyzwalać literaturę z ograniczeń logiki i realizmu.

KONWENCJA POSTMODERNISTYCZNA
Konwencja postmodernistyczna opiera się na założeniu, że współczesna literatura nie jest już w stanie stworzyć niczego całkowicie nowego – zamiast tego twórcy sięgają do bogactwa istniejących tekstów, cytatów, parafraz oraz aluzji literackich. Zjawisko to określa się mianem intertekstualności. Postmodernizm świadomie czerpie ze spuścizny kulturowej, kreując dzieła będące swoistą mozaiką, złożoną z fragmentów wcześniejszych tekstów – przypomina tym samym bibliotekę Babel, opisaną przez Jorge Luisa Borgesa, w której wszystko, co można stworzyć, już istnieje, a nowe dzieło to jedynie świadome zestawienie elementów znanych wcześniej.

Charakterystyczne dla postmodernizmu są kryptocytaty, czyli ukryte cytaty, nawiązania i aluzje, które wymagają od czytelnika aktywności, spostrzegawczości oraz znajomości kontekstu kulturowego. Dzięki temu odbiorca zostaje wciągnięty w grę interpretacyjną, zmuszony jest do samodzielnego dekodowania nawiązań oraz do odczytywania sensu utworu na różnych poziomach znaczeniowych.

Ważną cechą tej konwencji jest mieszanie kultury wysokiej z masową – poważne odniesienia literackie łączą się ze zjawiskami popkultury, tworząc efekt ironii, groteski czy też parodii. W ten sposób autorzy postmodernistyczni świadomie prowokują czytelnika, pokazując kryzys współczesnej kultury, jej fragmentaryczność, chaos oraz brak jednolitych wartości.

Typowym przykładem literatury postmodernistycznej jest „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza. Powieść ta obfituje w liczne aluzje literackie oraz parafrazy znanych dzieł. Autor świadomie odwołuje się do „Boskiej komedii” Dantego oraz „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza, dokonując ich ironicznej reinterpretacji. Gombrowicz bawi się konwencjami literackimi, prowadząc z czytelnikiem wyrafinowaną grę – zmusza go do rozpoznawania intertekstualnych nawiązań, wprowadzając przy tym atmosferę groteski, absurdu oraz ironii.

Innym wybitnym przykładem postmodernistycznej konwencji jest powieść „Imię róży” Umberto Eco. Eco celowo buduje swój utwór na bazie średniowiecznych tekstów, prowadząc świadomą grę intertekstualną z czytelnikiem. „Imię róży” to powieść skonstruowana na zasadzie tekstu opartego o wcześniejsze teksty – średniowieczne manuskrypty, dzieła filozoficzne, literaturę teologiczną oraz utwory kryminalne. Czytelnik musi więc nieustannie dekodować aluzje, odnajdywać kryptocytaty oraz samodzielnie interpretować znaczenia. Autor kreuje świat pełen zagadek, ironii oraz umowności narracji, ukazując w ten sposób fragmentaryczność i względność współczesnej kultury.

Konwencja postmodernistyczna jest świadomym zestawianiem tego, co już istnieje, prowokacyjną grą z odbiorcą oraz refleksją nad stanem współczesnej kultury. Autorzy tej konwencji traktują literaturę jako przestrzeń ciągłej reinterpretacji znanych motywów i dzieł, zmuszając czytelnika do aktywnego udziału w dekodowaniu znaczeń, nawiązań oraz ironicznych aluzji.

ALUZJA LITERACKA — Aluzja literacka to świadomy zabieg stylistyczny, polegający na subtelnym lub wyraźnym nawiązywaniu do innych dzieł literackich, stylów, motywów, symboli czy postaci, które wzbogacają interpretację utworu. Może się objawiać poprzez podobieństwo imion bohaterów, analogiczne sceny, miejsca akcji lub nawiązania symboliczne.

W „Ferdydurke” Witolda Gombrowicza imię Zosia oraz dwór w Bolimowie stanowią wyraźne nawiązanie do „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. Podobne aluzje znajdziemy także w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego, gdzie postaci Stańczyka czy Rycerza odnoszą się do historii Polski i literatury romantycznej.

W literaturze podstawowej liczne aluzje literackie pochodzą z Biblii, np. odniesienia do Hioba w „Dżumie” Alberta Camusa, czy do Łazarza w „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego, symbolizujące duchowe odrodzenie bohatera. Podobnie „Dziady cz. III” Adama Mickiewicza zawierają wyraźne motywy mesjanistyczne nawiązujące do Chrystusa.

Antyczne aluzje obecne są w „Mitologii” Jana Parandowskiego oraz w dziełach Juliusza Słowackiego, np. w „Kordianie” czy „Lilli Wenedzie”, gdzie pojawiają się bohaterowie wzorowani na mitologicznych postaciach antycznych. Także „Lalka” Bolesława Prusa subtelnie nawiązuje do mitu o Pigmalionie. Kolejnym przykładem jest „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego, wyraźnie odwołująca się do „Iliady” Homera.

W literaturze zakresu rozszerzonego szczególnie interesujące są aluzje zawarte w „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa, gdzie postać Piłata nawiązuje do Ewangelii, a Woland do „Fausta” Goethego. Franz Kafka w „Procesie” sięga do archetypicznych symboli biblijnych i mitologicznych, zaś Witkacy w „Szewcach” wykorzystuje groteskowe odniesienia do dramatu antycznego.

Literatura współczesna również obfituje w ciekawe przykłady aluzji literackich. „Tango” Sławomira Mrożka nawiązuje do „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego oraz do tradycji dramatu romantycznego, natomiast „Profesor Andrews w Warszawie” Olgi Tokarczuk subtelnie odwołuje się do literatury podróżniczej, jak np. „Podróże z Herodotem” Ryszarda Kapuścińskiego. Opowiadanie Marka Nowakowskiego „Górą Edek” jest wyraźnym odniesieniem do „Tanga” Mrożka – postać Edka symbolizuje podobne cechy i sytuacje społeczne.

Aluzje literackie są kluczowym elementem intertekstualności, nadając tekstom wielowarstwowość oraz pozwalając czytelnikom na odkrywanie nowych znaczeń poprzez nawiązania do znanych dzieł literackich.

MITOLOGIZACJA

Mitologizacja to proces literacki polegający na świadomym nadawaniu wydarzeniom historycznym lub postaciom rzeczywistym cech heroicznych, wzniosłych, legendarnych, a nawet mitycznych. Twórca celowo porównuje swoich bohaterów lub przedstawiane zdarzenia do powszechnie znanych postaci z mitów, legend czy opowieści bohaterskich, co prowadzi do ich idealizacji, podkreślenia wyjątkowości oraz nadania im głębszego, symbolicznego wymiaru. Dzięki temu procesowi wydarzenia historyczne zyskują nową jakość interpretacyjną, stając się ponadczasowymi, archetypicznymi wzorcami, nawiązującymi do ogólnoludzkich wartości i ideałów.

Przykładem mitologizacji może być nowela „Gloria victis” Elizy Orzeszkowej, w której uczestnicy powstania styczniowego – Romuald Traugutt i jego towarzysze – zostają zestawieni z legendarnym Leonidasem i spartańskimi wojownikami, poległymi w bitwie pod Termopilami. Orzeszkowa, nadając bohaterom cechy starożytnych, heroicznych obrońców ojczyzny, podkreśla wzniosłość ich czynów, tragizm losów oraz patriotyczne poświęcenie. Dzięki temu porównaniu klęska powstania urasta do rangi moralnego zwycięstwa i trwałego symbolu odwagi oraz walki o wolność.

Równie wyraźnym przykładem zastosowania zabiegu mitologizacji jest dramat „Lilla Weneda” Juliusza Słowackiego. Postacie dramatu stylizowane są na bohaterów antycznych mitów oraz legend, co pozwala ukazać ich losy w wymiarze symbolicznym i archetypicznym. Dzięki tej stylizacji walka Wenedów z Lechitami nabiera ponadczasowego wymiaru, przedstawiając uniwersalne prawdy o poświęceniu, heroizmie oraz tragizmie ludzkiego losu. W ten sposób Słowacki buduje dramat o głębokiej, metaforycznej wymowie, który przekracza ramy historyczne czy lokalne, stając się opowieścią o niezmiennych ludzkich dylematach.

Jednak mitologizacja nie ogranicza się wyłącznie do nawiązań antycznych. Może odwoływać się również do innych tradycji mitologicznych – średniowiecznych, narodowych czy regionalnych legend i opowieści. Przykładem mitologizacji w kontekście narodowym jest twórczość Adama Mickiewicza, zwłaszcza III część „Dziadów”, gdzie Polska ukazana jest jako „Chrystus narodów”. Mickiewicz nadaje cierpieniu narodu wymiar męczeński, mistyczny i symboliczny, czyniąc Polskę wybraną, która przez własne cierpienie i poświęcenie może odkupić winy całej Europy.

Z kolei Henryk Sienkiewicz w „Trylogii” mitologizuje XVII-wieczną Polskę, tworząc wizję kraju i bohaterów o cechach heroicznych, niemal legendarnych. Postaci takie jak Skrzetuski, Kmicic czy Wołodyjowski zyskują wymiar mitów narodowych, symbolizujących szlachetność, odwagę oraz patriotyzm. Dzięki temu zabiegowi powieści historyczne Sienkiewicza kształtowały zbiorową świadomość Polaków, stając się źródłem narodowej dumy oraz inspiracją dla kolejnych pokoleń.

Mitologizacja jako zabieg literacki umożliwia autorom nadawanie głębszego, symbolicznego sensu wydarzeniom i postaciom historycznym. Dzięki nawiązaniu do mitów i legend twórcy podkreślają uniwersalne, ponadczasowe wartości takie jak heroizm, poświęcenie, odwaga czy męczeństwo. W efekcie utwory wykorzystujące mitologizację mają szczególną moc oddziaływania na odbiorcę, wpisując opowiedziane historie w zbiorową pamięć kulturową i społeczną.

DEMITOLOGIZACJA
Demitologizacja jest świadomym zabiegiem literackim polegającym na odebraniu postaciom lub wydarzeniom tradycyjnie przypisywanego im heroizmu, wzniosłości i symbolicznego znaczenia. Jej istotą jest przedstawienie wydarzeń i bohaterów w sposób realistyczny, nierzadko surowy, brutalny oraz pozbawiony idealizacji. Proces ten prowadzi do obalenia funkcjonujących w świadomości zbiorowej mitów historycznych i kulturowych, odsłaniając prawdziwe, często bolesne lub rozczarowujące oblicze opisywanych sytuacji.

Doskonałym przykładem demitologizacji jest reportaż Hanny Krall „Zdążyć przed Panem Bogiem”. W rozmowie z autorką Marek Edelman, jeden z dowódców powstania w getcie warszawskim, odziera powstańców z tradycyjnie rozumianej heroicznej aury. W jego relacji bohaterstwo nie polegało na klasycznym zwycięstwie nad wrogiem, lecz na tragicznym, ale świadomym wyborze godnego sposobu umierania. Edelman obala mit bohaterskiego zrywu przedstawianego jako romantyczny, heroiczny czyn – zamiast tego ukazuje walkę jako rozpaczliwe dążenie do zachowania ludzkiej godności w obliczu nieuniknionej śmierci. Demitologizacja dokonana przez Krall i Edelmana pozwala zrozumieć wydarzenia z perspektywy uczestników, przedstawiając powstańców jako ludzi, których heroizm był wymuszony przez okoliczności, a nie był ich naturalnym, bohaterskim wyborem.

Kolejnym przykładem demitologizacji jest opowiadanie Marka Nowakowskiego „Górą Edek”. Utwór ten świadomie odwołuje się do dramatu „Tango” Sławomira Mrożka, przedstawiając postać Edka – człowieka prymitywnego, brutalnego, pozbawionego wyższych wartości i norm kulturowych – jako symbolicznego bohatera czasów PRL-u. Nowakowski demaskuje i obnaża rzeczywistość społeczną Polski Ludowej, pokazując, że dominującym typem człowieka był właśnie Edek – nie romantyczny bohater, lecz przeciętny, surowy, bezwzględny, wręcz antybohaterski człowiek, który nie zasługuje na mitologizację. Poprzez tę świadomą reinterpretację znanej postaci literackiej autor obniża rangę tradycyjnego wyobrażenia bohatera narodowego, ukazując realizm życia w kraju rządzonym przez ludzi pozbawionych wartości i moralności.

Należy jednak zaznaczyć, że demitologizacja nie musi całkowicie rezygnować z odniesień mitologicznych. Często jest to działanie subtelniejsze – polega na świadomym obniżeniu i reinterpretacji symbolicznych odniesień, przedstawieniu rzeczywistości bez zbędnej idealizacji. Dzięki temu zabiegowi literatura może krytycznie odnosić się do funkcjonujących w zbiorowej pamięci stereotypów i mitów, ukazując ich rozbieżność z realiami.

Demitologizacja jako zabieg literacki jest narzędziem świadomego obalania mitów, odsłaniania rzeczywistych, nieidealnych obrazów wydarzeń historycznych oraz ukazywania postaci w ich prawdziwym, ludzkim wymiarze. Demitologizacja pozwala na krytyczną refleksję, rewidowanie historii oraz podważanie mitów kulturowych, dzięki czemu literatura zyskuje realistyczny i autentyczny wymiar, zbliżając się do prawdziwego doświadczenia człowieka.

GRUPA LITERACKA
Grupa literacka to świadomie ukształtowane środowisko twórców, których łączy wspólny program artystyczny, określona estetyka, a także często podobne przekonania ideologiczne lub społeczne. Czasem spaja ich również wspólna sytuacja życiowa czy środowiskowa oraz potrzeba zaznaczenia własnej odrębności na tle dominujących prądów. Grupy literackie często manifestują swoje założenia za pośrednictwem wspólnie ogłaszanych manifestów, publikacji oraz działań artystycznych i społecznych. Klasycznymi przykładami są:

futuryści – grupa literacka początku XX wieku, głosząca zerwanie z tradycją literacką, fascynację techniką, dynamiką życia i awangardową formą wypowiedzi artystycznej.

Skamander – grupa literacka z okresu międzywojennego (Julian Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz), odrzucająca romantyczne ideały i patos, stawiająca na prostotę języka, codzienność oraz bliskość z czytelnikiem.

Awangarda Krakowska – grupa z Tadeuszem Peiperem na czele, głosząca postulat „miasta, masy, maszyny”, preferująca intelektualizm, eksperyment językowy oraz nowoczesne podejście do formy literackiej.

POKOLENIE LITERACKIE
Pokolenie literackie to grupa twórców działających w określonym czasie historycznym, których dzieła łączy podobny sposób odczuwania świata, wspólne doświadczenia historyczne, społeczne czy polityczne. W literaturze pokolenie takie często kształtuje się pod wpływem dramatycznych przeżyć, które definiują postawy moralne, światopogląd oraz wybory artystyczne pisarzy. Najbardziej znanym przykładem jest pokolenie Kolumbów – twórcy tacy jak Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski, Miron Białoszewski, których twórczość została naznaczona doświadczeniem II wojny światowej, okupacji, powstania warszawskiego oraz moralnym dylematem życia w obliczu śmierci.

PRĄD LITERACKI I ARTYSTYCZNY (NURT, KIERUNEK)
Prąd literacki lub artystyczny (zwany także nurtem lub kierunkiem) to charakterystyczny dla danego okresu zespół cech estetycznych, tematów, stylów oraz środków wyrazu stosowanych w literaturze i sztuce. Zwykle prądy literackie wiążą się ze specyficznym sposobem obrazowania świata, stylem językowym, a także tematyką podejmowaną przez twórców. Często prądy literackie i artystyczne formułowane są poprzez manifesty artystyczne, które jasno określają ich założenia i cele twórcze. Typowymi przykładami prądów są:

ekspresjonizm – ukazywanie świata poprzez subiektywne emocje, deformację rzeczywistości, silną ekspresję uczuć.

impresjonizm – uchwycenie chwili, wrażeń, nastrojów poprzez sugestywne obrazy i subtelne środki stylistyczne.

symbolizm – posługiwanie się symbolami, alegoriami, odwołaniami do sfery metafizycznej oraz niedopowiedzeniem.

surrealizm – prezentowanie rzeczywistości irracjonalnej, marzeń sennych, skojarzeń, fascynacja podświadomością.

socrealizm – realizm socjalistyczny, przedstawiający rzeczywistość zgodnie z ideologią socjalistyczną, często z tendencją propagandową.

TRADYCJA LITERACKA
Tradycja literacka obejmuje całość doświadczeń artystycznych, estetycznych oraz ideowych, jakie wykształciły się w obrębie literatury w danym okresie lub epoki. Składają się na nią konwencje literackie, dominujące prądy i kierunki artystyczne, charakterystyczne dla danej epoki gatunki literackie, styl oraz tematykę podejmowaną przez pisarzy. Tradycja literacka jest istotnym kontekstem, do którego odnoszą się kolejni twórcy, kontynuując lub świadomie odrzucając ustalone wzorce. Przykładami są:

neoromantyzm – świadome nawiązanie do romantyzmu przez twórców przełomu XIX i XX wieku (np. Stanisław Wyspiański), podjęcie romantycznych tematów i stylistyki.

TRADYCJA KULTUROWA
Tradycja kulturowa to ogół doświadczeń, zachowań, obyczajów, praktyk społecznych, które są charakterystyczne dla określonej społeczności lub epoki historycznej. Jest ona szersza od tradycji literackiej, obejmuje bowiem nie tylko sztukę i literaturę, ale także codzienne zwyczaje, postawy społeczne, system wartości oraz styl życia ludzi w danym okresie. Przykładowo:

tradycja sarmacka – charakterystyczna dla polskiej kultury XVII i XVIII wieku, obejmująca specyficzny styl życia szlachty, zamiłowanie do przepychu, gościnności, ale także megalomanii, ksenofobii i gloryfikacji przeszłości.

tradycja mieszczańska – charakteryzująca społeczność miast, uwzględniająca wartości takie jak pracowitość, skromność, oszczędność, szacunek dla prawa i porządku, obecna np. w literaturze pozytywistycznej („Lalka” Bolesława Prusa).

ARCHETYP
Archetyp to utrwalony w kulturze, uniwersalny wzór lub schemat postaci, sytuacji, motywu czy zachowania, który występuje niezależnie od czasu i przestrzeni geograficznej. Jego siła wynika z głębokiego zakorzenienia w zbiorowej nieświadomości człowieka, przez co archetypy pojawiają się w literaturze i sztuce wielu epok oraz kultur. Ich funkcją jest odzwierciedlanie podstawowych, często niezmiennych ludzkich doświadczeń, pragnień, lęków oraz emocji. Dzięki archetypom literatura zyskuje wymiar uniwersalny i ponadczasowy, stając się czytelna niezależnie od kontekstu historycznego czy społecznego.

Archetypy najczęściej pojawiają się jako pierwowzory określonych typów postaci, które funkcjonują w kulturze jako symbole konkretnych cech lub wartości. Przykładem archetypów postaci są:

stary mędrzec – reprezentowany przez postać Tyrezjasza, proroka znanego z mitologii greckiej, symbolizuje mądrość, doświadczenie życiowe, umiejętność przewidywania przyszłości i wyrocznie, które służą radą i wskazują drogę bohaterom.

matka – np. Demeter, grecka bogini płodności, urodzaju, opiekunka macierzyństwa. Archetyp ten odnosi się do bezwarunkowej miłości, troski, opieki, dawania życia i bezpieczeństwa.

wierna żona – reprezentowana przez Penelopę, żonę Odyseusza z eposu Homera „Odyseja”. Symbolizuje lojalność, cierpliwość, niezłomną wierność małżeńską, wytrwałość i czekanie na ukochanego.

podróżnik (wędrowiec) – którego pierwowzorem jest Odyseusz, symbolizujący poszukiwanie, odkrywanie nowych miejsc, zdobywanie doświadczeń, a także tęsknotę za domem, walkę z przeciwnościami losu oraz powrót do źródeł.

buntownik (Prometeusz) – uosabiany przez Prometeusza, który przeciwstawił się bogom, kradnąc ogień i dając go ludziom. Archetyp ten oznacza opór wobec autorytetów, poświęcenie dla dobra innych, pragnienie wolności oraz sprzeciw wobec niesprawiedliwości.

Archetypy nie ograniczają się jednak wyłącznie do postaci. Mogą także dotyczyć sytuacji lub motywów, takich jak archetypiczna walka dobra ze złem, motyw wędrówki bohatera, inicjacji, narodzin, śmierci, czy przemiany wewnętrznej.

Odwołania do archetypów pomagają zrozumieć, dlaczego pewne postacie, sytuacje czy motywy powtarzają się w literaturze różnych epok i kultur. Archetypy są nośnikiem znaczeń uniwersalnych, stanowiących klucz do interpretacji wielu dzieł literackich, artystycznych czy filmowych, pozwalając odbiorcom na identyfikację z bohaterami i zrozumienie ich doświadczeń w kontekście własnych przeżyć i emocji.

TOPOS
Topos to powtarzający się w literaturze i kulturze różnych epok, utrwalony motyw, temat, obraz lub sytuacja o charakterze uniwersalnym. Jest zakorzeniony w tradycji i często wywodzi się ze źródeł antycznych, mitologicznych lub biblijnych. Toposy są trwałymi elementami kultury, które przekraczają granice epok oraz kultur, stanowiąc punkty odniesienia dla kolejnych pokoleń pisarzy i artystów. Ich obecność w dziełach literackich pozwala na pogłębienie znaczeń, ukazanie uniwersalnych prawd oraz nawiązanie dialogu z wcześniejszymi tekstami kultury.

Przykładami toposów są:

topos wędrówki (homo viator) – symbolizuje życie jako drogę, nieustanną podróż ku samopoznaniu, mądrości, dojrzewaniu lub zbawieniu; przykłady literackie: „Odyseja” Homera, „Boska komedia” Dantego, „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza;

topos Arkadii – idealnej, harmonijnej krainy, miejsca szczęśliwości, bezpiecznej przystani; przykład: „Pieśń świętojańska o sobótce” Jana Kochanowskiego, sielanki antyczne (Teokryt, Wergiliusz);

topos vanitas („marność nad marnościami”) – motyw przemijania, ulotności życia, przypominający o kruchości ludzkiej egzystencji i nietrwałości wartości doczesnych; przykłady: „Księga Koheleta”, poezja barokowa (Daniel Naborowski, Jan Andrzej Morsztyn);

topos miłości silniejszej niż śmierć (amor vincit mortem) – miłość jako siła przezwyciężająca nawet śmierć; przykład: mit o Orfeuszu i Eurydyce;

topos cierpienia (Hiob) – nawiązanie do biblijnej postaci Hioba, symbol cierpliwego znoszenia cierpienia, pokory wobec losu oraz prób wiary; przykład: „Treny” Jana Kochanowskiego;

topos teatru świata (theatrum mundi) – świat przedstawiony jako teatr, ludzie jako aktorzy grający swoje role; przykład: William Szekspir „Makbet”, Calderón de la Barca „Życie snem”;

topos raju utraconego – tęsknota za idealnym stanem, z którego człowiek został wygnany, nawiązanie do biblijnej opowieści o raju; przykład: „Raj utracony” Johna Miltona;

topos labiryntu – symbol życiowych zagadek, wyborów moralnych, trudności w znalezieniu właściwej drogi; przykład: mit o Tezeuszu i Minotaurze, „Proces” Franza Kafki.

Toposy umożliwiają zatem pisarzom i artystom wyrażanie uniwersalnych, ponadczasowych prawd oraz doświadczeń człowieka, a czytelnikom pozwalają na odczytanie utworu w szerokim kontekście kulturowym i historycznym. Dzięki swojej powtarzalności i trwałości toposy stanowią podstawę interpretacji wielu tekstów literackich i artystycznych.

AUTOBIOGRAFIZM – Autobiografizm jest świadomym zabiegiem literackim, polegającym na wprowadzaniu do dzieła elementów z życia autora – jego przeżyć, doświadczeń, myśli oraz obserwacji rzeczywistości. Funkcją autobiografizmu jest między innymi uwiarygodnienie opisywanych wydarzeń, pogłębienie psychologicznego portretu bohaterów oraz umożliwienie autorowi osobistej refleksji nad światem.

Wyraźnym przykładem autobiografizmu są „Dziady cz. III” Adama Mickiewicza. Postać Konrada stanowi alter ego poety, a dramatyczne przeżycia więzienne są bezpośrednio związane z doświadczeniami Mickiewicza z okresu uwięzienia w klasztorze bazylianów w Wilnie w latach 1823–1824. W utworze tym poeta przedstawia swoją wewnętrzną walkę, poczucie misji i patriotyczny zryw, co pozwala czytelnikowi na dogłębną analizę psychologiczną oraz społeczną tamtych wydarzeń.

Innym bezspornym przykładem literatury autobiograficznej jest „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. Autor opisał własne dramatyczne doświadczenia z sowieckiego łagru w Jercewie. Herling-Grudziński nie tylko przedstawia koszmar życia obozowego, lecz także prowadzi refleksję nad kondycją moralną człowieka w warunkach ekstremalnych, co nadaje utworowi wymiar uniwersalny.

„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall to kolejny mocno autobiograficzny tekst, choć pisarka oddaje głos świadkowi historii – Markowi Edelmanowi. Krall, opierając się na rozmowach z Edelmanem, który uczestniczył w powstaniu w getcie warszawskim, przedstawia autentyczne wydarzenia z czasów wojny, ukazując nie tylko dramat wojny, lecz także głębokie rozważania o życiu, śmierci i moralności w sytuacjach granicznych.

W twórczości Brunona Schulza, szczególnie w „Sklepach cynamonowych”, autobiografizm jest obecny poprzez silne nawiązania do rodzinnego Drohobycza oraz postaci ojca pisarza. Schulz przetwarza własne wspomnienia z dzieciństwa w poetycką, surrealistyczną wizję rzeczywistości, co pozwala mu eksplorować intymne emocje, zagadnienia przemijania i relacji rodzinnych w sposób bardzo osobisty i wyrazisty.

Dzięki autobiografizmowi literatura zyskuje na autentyczności, głębi emocjonalnej i psychologicznej, co pozwala czytelnikom identyfikować się z bohaterami i zbliża ich do uniwersalnych prawd o ludzkim życiu.

GROTESKA — konwencja estetyczna obalająca ustalone normy, zasady. To współwystępowanie patosu i stylu niskiego, wulgaryzmów, piękna i brzydoty, śmiechu i śmierci, postaci fantastycznych i realistycznych. Układ wydarzeń jest absurdalny, nielogiczny, nieracjonalny. Świat przedstawiony przejaskrawiony, pełen wyolbrzymień, ukazany w krzywym zwierciadle. W „Balladynie” Juliusza Słowackiego — trup ściele się gęsto, ale komentarze postaci są komiczne, Filon, znajdując zwłoki Aliny… nie, nie woła po pomoc, on je całuje. W „Mistrzu i Małgorzacie” Michaiła Bułhakowa komizm łączy się z tragizmem, sytuacje są absurdalne, a wbrew ustalonym zasadom — Diabeł przybywa do Moskwy, by wprowadzić porządek. Groteska służy demaskowaniu głupoty, zakłamania, tchórzostwa, np. jak w „Małej apokalipsie” Tadeusza Konwickiego, w której przejaskrawiono zjawiska występujące w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.

KOMIZM – Komizm to zbiór różnorodnych zabiegów stylistycznych oraz sytuacji przedstawionych w taki sposób, aby wzbudzać u odbiorcy śmiech, rozbawienie czy rozluźnienie atmosfery. Komizm jest szeroko wykorzystywany zarówno w literaturze, filmie, teatrze, jak i w codziennych sytuacjach życiowych. Możemy wyróżnić trzy główne typy komizmu:

komizm słowny – polega na umiejętnym wykorzystaniu języka poprzez grę słów, celowe przejęzyczenia (lapsusy), dwuznaczności, ironiczne uwagi, zabawne powiedzonka, czy też naśladowanie specyficznych sposobów mówienia. Przykładem może być Papkin z „Zemsty” Aleksandra Fredry, który za pomocą wyszukanego, pompatycznego języka próbuje ukryć swój tchórzliwy charakter, co prowadzi do komicznych efektów;

komizm sytuacyjny – opiera się na nieoczekiwanych, nietypowych, często absurdalnych lub groteskowych wydarzeniach, w których bohaterowie wpadają w pułapki własnych działań lub stają się ofiarami zabawnych zbiegów okoliczności. Jest to kluczowy element komedii intrygi, w której ciąg przypadkowych zdarzeń narasta, prowadząc do zabawnego punktu kulminacyjnego. Klasycznym przykładem jest sytuacja z „Rewizora” Mikołaja Gogola, gdzie urzędnicy prowincjonalnego miasta, omyłkowo biorąc przypadkowego człowieka za ważnego kontrolera, wpadają w spiralę absurdalnych zachowań;

komizm postaci – w tym typie komizmu humor wynika bezpośrednio z osobowości bohaterów, ich wyglądu, charakteru, nawyków czy specyficznych zachowań. Postacie te często są celowo przerysowane, posiadają wyolbrzymione cechy charakteru, które stają się źródłem śmiechu, a zarazem krytyki lub satyry na określone typy ludzkie czy zjawiska społeczne. Przykładem może być Harpagon ze „Skąpca” Moliera, którego skrajne skąpstwo doprowadza do absurdalnych, wręcz groteskowych sytuacji, stając się podstawą komedii charakterów.

Komizm pełni nie tylko funkcję rozrywkową, lecz także dydaktyczną – pozwala poprzez śmiech i satyrę ukazać wady społeczne, absurdy życia codziennego czy wyśmiać negatywne cechy charakteru, skłaniając odbiorców do refleksji.

IRONIA
Ironia to świadomy zabieg literacki, który polega na celowym wykorzystaniu sprzeczności pomiędzy dosłownym, powierzchownym znaczeniem wypowiedzi a jej rzeczywistym, głębszym i ukrytym znaczeniem. Intencjonalne użycie ironii opiera się na dystansie między pozornym sensem komunikatu a tym, co rzeczywiście chce przekazać autor. W efekcie czytelnik zostaje zmuszony do interpretacji oraz refleksji nad tym, co nie zostało wyrażone wprost.

W literaturze wyróżniamy kilka podstawowych typów ironii:

ironia werbalna – polega na wypowiadaniu słów, których sens jest odwrotny lub zasadniczo różny od tego, jaki sugerują na poziomie dosłownym. To często używane narzędzie satyryczne i humorystyczne. Przykładem może być zdanie: „Co za piękna pogoda!”, wypowiedziane podczas ulewy.

ironia sytuacyjna – pojawia się wtedy, gdy efekt podjętych działań okazuje się przeciwny do zamierzonego lub spodziewanego. Doskonałym przykładem jest dramat „Król Edyp” Sofoklesa, gdzie działania Edypa zmierzające do uniknięcia przepowiedni prowadzą właśnie do jej spełnienia.

ironia dramatyczna – specyficzny typ ironii, w którym czytelnik lub widz dysponuje większą wiedzą niż bohaterowie utworu, dzięki czemu rozumie on tragiczność lub komizm sytuacji, zanim bohaterowie sami ją odkryją. Klasycznym przykładem jest sytuacja z dramatu „Romeo i Julia” Szekspira, kiedy widz wie, że Julia żyje, natomiast Romeo błędnie uważa, że ukochana umarła, co prowadzi go do tragicznego samobójstwa.

ironia romantyczna – szczególny rodzaj ironii wypracowany przez romantyków niemieckich, zwłaszcza Friedricha Schlegla. Ukazuje sprzeczność między subiektywnym postrzeganiem świata przez artystę a obiektywną rzeczywistością. Występuje w formach autorefleksyjnych i autotematycznych, eksponując świadomość twórcy, jego dystans wobec własnego dzieła oraz granice sztuki. Tego typu ironia obecna jest m.in. w dziełach George’a Byrona czy Heinricha Heinego.

Ironia jako zabieg literacki służy przede wszystkim krytyce społecznej, demaskacji fałszu lub absurdów, wzbudzaniu refleksji oraz nadawaniu tekstom wieloznaczności i głębi interpretacyjnej. Dzięki ironii czytelnik zostaje zmuszony do aktywnego odczytywania treści utworu, co umożliwia mu zrozumienie ukrytych sensów, często zawierających komentarz do rzeczywistości, społeczeństwa, polityki czy kondycji ludzkiej.

SATYRA
Satyra to gatunek literacki, którego celem jest ośmieszanie oraz piętnowanie wad i negatywnych zjawisk społecznych, politycznych czy obyczajowych. Nazwa wywodzi się z łacińskiego słowa „satura”, co oznacza dosłownie „mieszaninę”, co nawiązuje do różnorodności form, stylów i tematów podejmowanych przez satyry
. Charakterystyczną cechą satyry jest przede wszystkim karykatura, groteska, hiperbola oraz ironia, które umożliwiają przedstawianie krytykowanych zjawisk w sposób komiczny i wyolbrzymiony, a jednocześnie wywołujący refleksję.

W literaturze polskiej satyra często kojarzona jest z Ignacym Krasickim, który podkreślał wartość dydaktyczną humoru. Przykładem satyry społeczno-obyczajowej jest jego utwór „Pijaństwo”, krytykujący zgubny nałóg i źle pojętą gościnność Polaków, którzy nadużywali alkoholu. Krasicki przedstawia rozmowę dwóch szlachciców, którzy dostrzegają szkodliwość pijaństwa, lecz paradoksalnie nie potrafią wyrwać się z nałogu. W sposób przewrotny satyra ukazuje, jak mocno zakorzenione są negatywne wzorce w społeczeństwie, prowadząc do refleksji nad własnym zachowaniem czytelników

Innym ważnym przykładem satyry autorstwa Krasickiego jest utwór „Do króla”. Pozornie poeta wymienia wady króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, jednak w rzeczywistości krytyka skierowana jest nie do monarchy, lecz do zawistnej szlachty, krytykującej króla z irracjonalnych powodów – takich jak wiek, pochodzenie czy dobroć. W ten sposób satyra demaskuje zawiść, obłudę i powszechne krytykanctwo, które moglibyśmy porównać do dzisiejszego hejtu

Ważnym elementem satyry jest również ironiczne przedstawianie świata w „krzywym zwierciadle”, co podkreśla jej komiczny, groteskowy i niejednokrotnie absurdalny charakter. Satyra nie ogranicza się jednak do krytyki – jej celem jest także ukazanie wzorców pozytywnych oraz skłonienie do refleksji nad moralnością i społecznymi konsekwencjami określonych zachowań

Satyra występuje nie tylko jako samodzielny gatunek literacki, ale także pojawia się jako element w innych utworach, takich jak średniowieczna „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”, gdzie obnażone zostają ludzkie wady – oszustwa, przekupstwo, pijaństwo, a także złudzenie bezkarności

Satyra poprzez swoją specyfikę – karykaturę, groteskę, ironię i hiperbolę – pozwala wyostrzyć krytyczne spojrzenie na negatywne zjawiska społeczne, polityczne i obyczajowe. Dzięki temu spełnia ważną funkcję dydaktyczną i wychowawczą, zmuszając czytelnika do refleksji nad sobą samym oraz rzeczywistością społeczną, w której żyje.

Satyra jest gatunkiem niezwykle różnorodnym, a jej komizm może przyjmować różne odcienie: od łagodnej kpiny, przez zjadliwą ironię, aż po ostrą, bezkompromisową krytykę. Bardzo często satyra wykorzystuje również środki stylistyczne takie jak pastisz, parodia, trawestacja czy burleska, co pozwala twórcy na swobodną grę z czytelnikiem oraz z istniejącymi konwencjami literackimi

Warto zaznaczyć, że satyra zazwyczaj zawiera wyraźny, krytyczny stosunek autora wobec rzeczywistości, co wynika z poczucia niesprawiedliwości społecznej, absurdalności przedstawianych sytuacji oraz szkodliwości pewnych zjawisk. Charakterystyczne dla satyry jest również to, że raczej nie proponuje ona pozytywnych rozwiązań – jej celem jest wyłącznie ośmieszenie i obnażenie negatywnych postaw, wad czy hipokryzji, aby tym samym zmusić odbiorców do samodzielnych refleksji nad możliwymi zmianami

Przykładem takiego satyrycznego demaskowania absurdów społecznych może być satyra „Żona modna” Ignacego Krasickiego, w której autor wyśmiewa ślepą pogoń za modą oraz powierzchowne zapatrzenie w obce, zachodnie wzorce kulturowe. Poprzez komiczny opis szlachcica, który poślubił tytułową „żonę modną”, Krasicki demaskuje negatywne konsekwencje bezmyślnego naśladowania cudzych obyczajów oraz obnaża powierzchowność i próżność elit XVIII wieku.

Istotną cechą satyry jest także jej funkcja społeczna. Dzięki swojej przystępnej formie satyra łatwo trafia do szerokiego kręgu odbiorców, skutecznie piętnując wady społeczne i moralne. Pełni tym samym ważną rolę edukacyjną oraz wychowawczą, pokazując, że śmiech może być skutecznym narzędziem kształtowania właściwych postaw moralnych, zgodnie z przesłaniem Ignacego Krasickiego.

PARAFRAZA
Parafraza to swobodne omówienie, wyjaśnienie lub twórcza przeróbka tekstu, która zachowuje ogólny sens oryginału, lecz przedstawia go w nowej, zmodyfikowanej formie. Ten zabieg literacki pozwala twórcom na świadome nawiązanie do znanych utworów, jednocześnie dodając własne refleksje, ironiczne komentarze, przewrotne modyfikacje, a nawet zmianę znaczenia oryginału. Parafraza może pełnić funkcję humorystyczną, satyryczną, krytyczną lub refleksyjną, często służąc do nawiązania intertekstualnego dialogu z czytelnikiem.

Wyraźnym przykładem parafrazy jest zdanie z powieści Witolda Gombrowicza „Ferdydurke”:

„W połowie drogi mojego żywota pośród ciemnego znalazłem się lasu. Las ten, co gorsza, był zielony”.

Jest to świadoma i ironiczna parafraza słynnego fragmentu „Boskiej komedii” Dantego Alighieri, który w oryginale brzmi:

„W połowie drogi naszego żywota, w pośród ciemnego znalazłem się lasu”.

W oryginale Dante opisuje zagubienie w sensie metaforycznym – las symbolizuje zagubienie życiowe, grzech, ciemność duchową. Natomiast parafraza Gombrowicza ironicznie przełamuje powagę tej sytuacji, podkreślając absurdem (las, który jest „zielony”, a więc niczym niezwykłym się nie wyróżnia) banalność egzystencjalnych kryzysów oraz dystans autora wobec tradycyjnej, poważnej literatury. Tym samym parafraza pozwala autorowi na intertekstualny dialog, ironiczne odniesienie się do klasyki oraz stworzenie nowego kontekstu interpretacyjnego.

Parafraza, jako zabieg literacki, odgrywa istotną rolę w literaturze postmodernistycznej, która często korzysta z kryptocytatów, aluzji i świadomych przeróbek znanych dzieł, by pokazać ich nowe znaczenia, ukazać je w ironicznym świetle lub postawić nowe, prowokacyjne pytania dotyczące oryginalnego tekstu oraz współczesnej rzeczywistości kulturowej.

PARODIA
Parodia to świadoma i celowa komiczna parafraza – naśladownictwo tekstu, stylu, gatunku literackiego lub charakterystycznych cech twórczości danego autora, której głównym celem jest efekt satyryczny oraz humorystyczny. W parodii autor zachowuje rozpoznawalne elementy oryginału, ale poprzez ich przerysowanie, deformację, wyolbrzymienie czy umieszczenie w absurdalnym kontekście nadaje tekstowi nowy, zabawny sens. W efekcie parodia często służy nie tylko rozrywce, lecz również krytyce, demaskacji wad stylu czy konwencji literackiej, a nawet komentowaniu poważnych zjawisk społecznych.

Wybitnym przykładem parodii jest poemat heroikomiczny „Monachomachia” Ignacego Krasickiego. Dzieło to prześmiewczo naśladuje styl poważnego eposu heroicznego, którego najwybitniejszym przykładem jest „Iliada” Homera. Krasicki zachowuje konwencję wzniosłego języka, patosu, szczegółowego opisu walki, ale jego bohaterami są mnisi, a ich heroiczne starcie sprowadza się do absurdalnej, trywialnej i groteskowej wojny między klasztorami. Zamiast bohaterstwa i wzniosłości, jak w klasycznym eposie, mamy tu drobne konflikty, spory, pijaństwo i śmiesznostki życia zakonnego. Tym samym parodia w „Monachomachii” staje się narzędziem krytyki obyczajowej, która w sposób humorystyczny, lecz bezlitosny, piętnuje wady ówczesnego duchowieństwa i życia klasztornego.

Parodia, będąc odmianą intertekstualności, jest także istotnym elementem literatury postmodernistycznej, gdzie świadomie gra się konwencjami literackimi, stylami oraz gatunkami, eksponując absurdy i ograniczenia tradycyjnych form literackich. Przykładem współczesnych parodii są choćby teksty Stanisława Barańczaka czy Sławomira Mrożka, w których często odnajdziemy ironiczne i satyryczne odniesienia do klasyków literatury, wyolbrzymiające i demaskujące charakterystyczne cechy ich stylu oraz tematyki.

W ten sposób parodia nie tylko bawi, ale i prowokuje do krytycznego spojrzenia na literaturę oraz rzeczywistość społeczną, zmuszając odbiorców do refleksji nad konwencjami, których używają twórcy.

TRAWESTACJA
Trawestacja to rodzaj swobodnej, komicznej parafrazy poważnego tekstu literackiego. W odróżnieniu od zwykłej parafrazy trawestacja świadomie zmienia styl oryginału na niższy, żartobliwy lub wręcz groteskowy, jednocześnie zachowując podstawową kompozycję, temat lub motywy pierwowzoru. Jej celem jest osiągnięcie efektu komicznego poprzez zestawienie poważnej, podniosłej treści z niskim, nieadekwatnym stylem. Trawestacja często służy satyrze, parodii lub ironii literackiej, a także może demaskować schematyzm czy patos oryginalnych dzieł literackich.

Wyraźnym przykładem trawestacji jest wiersz Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego pt. „Lilie”, będący żartobliwą przeróbką poważnej i romantycznej ballady Adama Mickiewicza „Lilije”. Mickiewiczowska historia o żonie mordującej męża zostaje u Gałczyńskiego sparodiowana w sposób prześmiewczy i groteskowy, nawiązując do współczesnych realiów, przy jednoczesnym zachowaniu zasadniczego motywu:

„Sensacja niesłychana:
pani zdradziła pana.
I zostały na biurku
te słowa: – Drogi Jurku,
przebacz. Jadę przez Kielce.
Fatum. Zupa w butelce”.

Efekt humorystyczny powstaje przez radykalną zmianę stylu – patos, groza i tajemniczość Mickiewiczowskiego pierwowzoru zostają zastąpione groteską, ironią i absurdem, a dramatyczny konflikt przeradza się w sytuację prozaiczną i śmieszną.

PASTISZ
Pastisz jest świadomym naśladowaniem stylu, gatunku, konwencji literackiej lub cech charakterystycznych dla konkretnego autora. W przeciwieństwie do parodii lub trawestacji pastisz nie musi mieć intencji komicznej ani satyrycznej. Często jego celem jest oddanie hołdu lub uznania danemu twórcy czy konwencji literackiej. Może również być sposobem ukazania kunsztu literackiego autora, jego zdolności do imitowania określonych stylów i technik literackich.

Dobrym przykładem pastiszu są teksty stylizowane na bajki Ignacego Krasickiego, jak utwór Kazimierza Wyki „Paw i słowik”:

„Dumny z swego ogona, gdy go otwarł świetnie,
Paw również gardło rozwarł i zawrzasnął szpetnie.
Na to rzekł słowik, w bliskiej ukryty gęstwinie:
«Głupi, kto pragnie więcej nad to, z czego słynie»”.

Wyka świadomie stosuje styl Krasickiego – krótką formę, klarowną kompozycję, wyrazistą puentę oraz alegoryczne przedstawienie postaci zwierzęcych, aby przekazać morał. Pastisz oddaje stylistykę oryginalnych bajek Krasickiego, ale jednocześnie wnosi własną myśl i interpretację, pozostając formą hołdu dla klasycznego stylu autora.

SARKAZM — To szczególna odmiana ironii, zawsze nacechowana złośliwością, drwiną i szyderstwem. Sarkazm wyraża wyraźną dezaprobatę wobec osoby, sytuacji lub idei. Jego celem jest nie tylko ośmieszenie, lecz także wskazanie na hipokryzję, bezmyślność czy absurd krytykowanego zjawiska. Sarkazm bywa mocno kąśliwy, czego przykładem jest cytat z powieści Terry’ego Hayesa „Pielgrzym”: „Jeśli nie liczyć bomby, szósty sierpnia był zapewne uroczym dniem w Hiroszimie”. Słowa te z premedytacją zestawiają tragedię z pogodnym opisem, wzmacniając w ten sposób krytykę wojny i jej konsekwencji.

SEMANTYKA — znaczenie, jeśli rozumiesz semantykę utworu, to znaczy, że rozumiesz jego przesłanie

SEMIOTYKA — nauka o znakach, jeśli rozumiesz semiotykę utworu, to znaczy, że zdajesz sobie sprawę z tego, że tekst składa się ze znaków, jest formą komunikaty przeznaczonego do odczytania przez odbiorcę. Może zawierać różne znaki: symbole, aluzje, alegorie, intencje.

INDUKCJA
Indukcja jest metodą rozumowania, która polega na dochodzeniu do ogólnych wniosków na podstawie szczegółowych obserwacji i przykładów. Punktem wyjścia są zawsze konkretne dane, zjawiska lub przypadki, które następnie uogólniamy, wyciągając z nich wnioski dotyczące całej grupy lub ogólnego prawa.

Na przykład:

– przesłanka (obserwacja): W naszej szkole uczniowie, którzy spędzali wiele czasu na rozwiązywaniu testów, osiągnęli lepsze wyniki.

– wniosek (indukcja): Jeżeli będziesz rozwiązywać więcej testów, to również osiągniesz lepsze wyniki.

Podstawowym minusem indukcji jest fakt, że wnioski formułowane tą metodą mają charakter prawdopodobny, ale nie stuprocentowo pewny. Zawsze istnieje ryzyko błędu wynikające z ograniczonej liczby przykładów lub z niedoskonałości obserwacji. Indukcja opiera się bowiem na założeniu, że to, co zauważyliśmy w konkretnych przypadkach, będzie się powtarzać w przyszłości lub w innych, podobnych sytuacjach, choć nie mamy absolutnej pewności, że tak się stanie.

DEDUKCJA
Dedukcja jest metodą rozumowania polegającą na przechodzeniu od ogólnych przesłanek do szczegółowych, koniecznych wniosków. Rozumowanie dedukcyjne opiera się na logicznym wynikania, czyli jeżeli przesłanki są prawdziwe, to również wynikający z nich wniosek musi być prawdziwy.

Przykład dedukcji:

przesłanka I: Wszystkie ptaki posiadają pióra.

przesłanka II: Kruk jest ptakiem.

wniosek (dedukcja): Kruk posiada pióra.

Najważniejszą cechą dedukcji jest konieczność, z jaką wynikają wnioski, o ile przesłanki są poprawne. Jej mocną stroną jest pewność wniosku pod warunkiem, że przesłanki są prawdziwe. Jednak słabością dedukcji jest fakt, że błędna lub nieprawdziwa przesłanka prowadzi do fałszywego wniosku. Z tego względu dedukcja wymaga dużej precyzji i prawdziwości początkowych założeń.

NARRATOR I NARRACJA – Narracja to kluczowy element utworu literackiego, decydujący o sposobie prezentacji świata przedstawionego (uniwersum). Narrator zaś jest fikcyjnym podmiotem, który przedstawia zdarzenia, bohaterów i tło akcji, może mieć różny zakres wiedzy oraz dystans wobec prezentowanych treści. To właśnie sposób narracji określa, jak czytelnik postrzega rzeczywistość utworu, wpływa na jego emocje, ocenę i interpretację.

Sposoby wprowadzania narracji:
– narracja pierwszoosobowa (subiektywna)
Narrator jest bezpośrednio uczestnikiem opisywanych wydarzeń lub relacjonuje je z własnej perspektywy. Jego wiedza jest ograniczona do tego, co sam widział, słyszał i przeżył.

W reportażu „Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall narratorem jest Marek Edelman, który opisuje swoje doświadczenia z powstania w getcie warszawskim oraz późniejszą działalność jako lekarz. Narracja ta charakteryzuje się brakiem chronologii, licznymi retrospekcjami oraz emocjonalnym subiektywizmem, dzięki czemu obraz wydarzeń historycznych nabiera autentyczności i głębi emocjonalnej.

W powieści „Lalka” Bolesława Prusa fragmenty pamiętnika Ignacego Rzeckiego są przykładem pierwszoosobowej narracji, pozwalając na subiektywne przedstawienie zdarzeń i psychologiczne pogłębienie bohatera.

– narracja trzecioosobowa (obiektywna, auktorialna)
W tym typie narracji opowiadacz nie uczestniczy bezpośrednio w wydarzeniach, ma szeroki zakres wiedzy o postaciach i zdarzeniach:

W „Chłopach” Władysława Reymonta występuje dominująca narracja trzecioosobowa, w której można wyróżnić trzy typy narratorów: realistycznego obserwatora (obiektywne opisy), wiejskiego gadułę (emocjonalność i gwara) oraz młodopolskiego stylizatora (liryzm, poetyckie opisy). Dzięki temu świat wsi Lipce zyskuje wymiar realistyczny, emocjonalny i symboliczny jednocześnie.

W „Lalce” Prusa przeważa narracja trzecioosobowa wszechwiedząca, łącząca szeroki opis rzeczywistości Warszawy z licznymi detalami społecznymi i obyczajowymi. Wprowadzona zostaje tu także mowa pozornie zależna, pozwalająca na subtelne wejście w świadomość bohaterów.

– narracja mieszana (polifoniczna, wielogłosowa)
Łączy elementy narracji pierwszoosobowej, trzecioosobowej, subiektywnej i obiektywnej:

W powieści „Lalka” Bolesława Prusa występuje wyjątkowo bogata narracja mieszana. Wielość perspektyw narracyjnych – od narracji obiektywnej po subiektywne wypowiedzi bohaterów – pozwala ukazać pełny obraz społeczeństwa i podkreślić różnorodność ludzkich spojrzeń na te same zdarzenia.

„Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa stosuje narrację mieszaną, w której wydarzenia realistyczne i fantastyczne wzajemnie się przeplatają. Narrator zmienia dystans wobec świata przedstawionego, od obiektywnego obserwatora po ironicznego komentatora, co nadaje utworowi wielowymiarowy charakter.

– narracja autotematyczna (refleksja nad literaturą)
Narrator ujawnia swój proces twórczy, podkreślając fikcyjność i literacki charakter dzieła:

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza ukazuje ironiczny dystans narratora do opowiadanych zdarzeń, eksponując literackość tekstu, przez co podważa utarte konwencje literackie i społeczne.

Funkcje narracji:
– funkcja poznawcza i kreacyjna
Narracja określa, jaką wiedzę otrzymuje czytelnik. Narracja obiektywna (jak w „Lalce” czy „Chłopach”) pozwala ukazać szeroką panoramę społeczną. Subiektywna zaś (jak u Hanny Krall czy Dostojewskiego w „Zbrodni i karze”) koncentruje uwagę na psychologii jednostki.

– funkcja emocjonalna i subiektywizująca
Narracja pierwszoosobowa umożliwia pogłębienie psychologiczne bohaterów, jak w „Zdążyć przed Panem Bogiem”, gdzie emocjonalna narracja Marka Edelmana oddaje dramat osobistych wspomnień.

– funkcja interpretacyjna i ideologiczna
Narracja umożliwia autorowi komentowanie rzeczywistości społecznej czy politycznej. W „Przedwiośniu” Żeromskiego narracja auktorialna służy krytyce ideologii i budzi refleksję u czytelnika.

– funkcja dydaktyczna i moralizatorska
Widoczna zwłaszcza w satyrach Ignacego Krasickiego, gdzie narrator krytycznie ocenia wady społeczne, jak również w „Pieśni o Rolandzie”, gdzie narrator podkreśla wzniosłe ideały rycerskie.

– funkcja estetyczna i autotematyczna
W poemacie dygresyjnym (jak „Beniowski” Juliusza Słowackiego) narrator podkreśla proces twórczy, eksponując fikcyjność i literacki charakter tekstu.

Wpływ narracji na kreację świata przedstawionego:
– narracja pierwszoosobowa ogranicza obraz świata do osobistej perspektywy narratora, co uwydatnia subiektywizm doświadczenia i emocjonalność (np. „Zdążyć przed Panem Bogiem”).

– narracja trzecioosobowa, wszechwiedząca pozwala na panoramiczny, obiektywny opis rzeczywistości społecznej, pokazując różnorodność bohaterów i ich relacji (np. „Chłopi” i „Lalka”).

– narracja mieszana (polifoniczna) umożliwia zróżnicowanie perspektyw narracyjnych, pogłębiając psychologicznie bohaterów i przedstawiając złożoność świata (np. „Lalka”, „Mistrz i Małgorzata”).

– narracja autotematyczna eksponuje kreacyjny charakter literatury, ukazując świat przedstawiony jako fikcję literacką (np. „Ferdydurke”).

Sposób narracji decyduje o tym, jak odbieramy dzieło, jak widzimy przedstawiony w nim świat oraz jakie wnioski z niego wyciągamy. Poprzez umiejętne posługiwanie się różnorodnymi strategiami narracyjnymi autorzy mogą precyzyjnie wpływać na emocje czytelnika, jego interpretacje oraz pogłębiać refleksję o świecie, społeczeństwie i człowieku.

ŚWIAT PRZEDSTAWIONY — Świat przedstawiony, nazywany również uniwersum, to fundamentalny element dzieła literackiego, obejmujący przestrzeń i czas akcji, bohaterów, wydarzenia oraz relacje między nimi. Pojęcie to zdefiniował Roman Ingarden, wskazując, że świat przedstawiony jest fikcyjną rzeczywistością wykreowaną zgodnie z zamierzeniami autora oraz konwencjami gatunkowymi. Jest on obecny nie tylko w literaturze, lecz także w filmach czy grach komputerowych, stanowiąc podstawę fabuły i strukturę całego dzieła.

Sposoby kreowania świata przedstawionego:

– świat realistyczny:
Jest bliski rzeczywistości znanej odbiorcom, wiernie odwzorowuje realne miejsca, epoki historyczne, społeczne problemy, czy psychologię bohaterów.

„Lalka” Bolesława Prusa – szczegółowy, realistyczny obraz Warszawy końca XIX wieku, ukazujący życie mieszczaństwa, arystokracji i ubogich mieszkańców miasta. Dzięki szczegółowym opisom społecznym, obyczajowym i psychologicznym postaci, autor stworzył przekonujące uniwersum, wiernie oddające realia epoki.

„Chłopi” Władysława Reymonta – drobiazgowe przedstawienie społeczności wiejskiej, jej obyczajów, tradycji oraz natury. Realizm świata Lipiec podkreśla stylizacja gwarowa, bogate opisy krajobrazu i obrzędów. Obraz ten łączy elementy realizmu społecznego i symbolicznego, ukazując życie chłopów jako podporządkowane rytmowi pór roku i cyklowi natury.

„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego – szczegółowa kreacja psychologicznego świata głównego bohatera, Raskolnikowa, oraz realistyczny opis Petersburga z jego społecznymi kontrastami, biedą, moralnym upadkiem, co uwydatnia dramat wewnętrzny postaci.

„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall – świat realistyczny, dokumentalny, skoncentrowany na prawdziwych wydarzeniach związanych z powstaniem w getcie warszawskim oraz działalnością kardiochirurgiczną Marka Edelmana. Świat ten jest skonstruowany na podstawie autentycznych wspomnień i przeżyć.

– świat fantastyczny:
Wprowadza elementy nadprzyrodzone, magiczne, cudowne, oderwane od rzeczywistych reguł świata, choć często odnoszące się symbolicznie do realnych problemów.

„Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa – świat fantastyczny łączy realizm Moskwy lat 30. XX wieku z nadnaturalnymi interwencjami diabła Wolanda oraz jego świty. Fantastyczność służy krytyce społecznej, demaskując absurdy systemu totalitarnego.

„Dziady cz. III” Adama Mickiewicza – świat, w którym realistyczne wydarzenia historyczne przeplatają się z elementami nadnaturalnymi (widzenia, duchy, wizje prorocze). Fantastyka ta wzmacnia romantyczną interpretację historii Polski oraz podkreśla mistyczne, symboliczne znaczenie cierpienia narodowego.

„Balladyna” Juliusza Słowackiego – świat baśniowy, w którym siły przyrody mają moc ingerencji w ludzkie losy, a zdarzenia historyczne i społeczne przedstawione są w konwencji fantastycznej. Baśniowość i symboliczność podkreślają moralny przekaz dramatu.

– świat groteskowy, ironiczny, zdeformowany:
Przedstawienie rzeczywistości w sposób przerysowany, karykaturalny, paradoksalny lub absurdalny.

„Ferdydurke” Witolda Gombrowicza – świat groteskowy i absurdalny, gdzie formy społeczne i konwencje są ukazane jako nonsensowne i ograniczające jednostkę. Rzeczywistość jest zdeformowana, przesadnie przerysowana, ironiczna, co służy krytyce kultury i społeczeństwa.

„Tango” Sławomira Mrożka – rzeczywistość zbudowana na zasadzie groteski i absurdu, ukazująca konflikt pokoleń, idei oraz wartości w zdeformowanej, ironicznej formie. Świat przedstawiony jest celowo nielogiczny, paradoksalny, pełen sprzeczności.

Funkcje świata przedstawionego:
– funkcja poznawcza i informacyjna:
Pozwala czytelnikowi poznać określone realia epoki historycznej lub społecznej. Realistyczny świat „Lalki” Prusa czy „Chłopów” Reymonta służy przedstawieniu szczegółowego obrazu rzeczywistości społecznej XIX wieku.

– funkcja symboliczna i alegoryczna:
Świat przedstawiony nabiera znaczeń metaforycznych, uniwersalnych. Fantastyczny świat „Mistrza i Małgorzaty” symbolicznie komentuje problemy moralne i społeczne XX wieku. Alegoryczne przedstawienie świata w „Balladynie” czy w „Dziadach” służy ukazaniu głębszych prawd o ludzkiej naturze, moralności czy historii.

– funkcja emocjonalna i subiektywizująca:
Świat przedstawiony oddaje emocjonalne doświadczenia bohaterów, np. w „Zdążyć przed Panem Bogiem”, gdzie świat wydarzeń historycznych widziany jest przez pryzmat osobistych przeżyć narratora.

– funkcja krytyczna i satyryczna:
Groteskowy świat „Ferdydurke” oraz „Tanga” służy krytyce społecznych i kulturowych absurdów, demaskując fałsz konwencji i obyczajów.

– funkcja estetyczna i kreacyjna:
Umożliwia autorowi pełne wykorzystanie środków artystycznych w celu budowania atmosfery, napięcia dramatycznego lub nastroju tajemniczości. Świat ballad Mickiewicza, poematów romantycznych Słowackiego czy „Sklepów cynamonowych” Schulza ukazuje rzeczywistość przekształconą artystycznie.

Wpływ sposobu kreowania świata na odbiór dzieła:
Świat realistyczny pozwala na wiarygodne przedstawienie rzeczywistości i budowanie zaangażowania czytelnika w problemy społeczne i moralne (np. „Lalka”, „Chłopi”).

Świat fantastyczny umożliwia ukazanie rzeczywistości w symboliczny, metaforyczny sposób, prowokując refleksję o wartościach i problemach uniwersalnych („Mistrz i Małgorzata”, „Dziady”).

Świat groteskowy i ironiczny wyostrza krytyczny ogląd rzeczywistości, zmuszając czytelnika do refleksji nad absurdalnością konwencji i norm społecznych („Ferdydurke”, „Tango”).

Sposób kreowania świata przedstawionego decyduje o charakterze całego dzieła, wpływa na sposób jego odbioru, interpretację i ocenę przedstawionych treści. Dzięki różnorodnym sposobom prezentacji świata literatura staje się wielowymiarowa, pozwalając czytelnikom na głębsze zrozumienie rzeczywistości społecznej, psychologicznej i moralnej, a także ukazanie uniwersalnych prawd o naturze człowieka i świata.

TRADYCJA ANTYCZNA I BIBLIJNA W LITERATURZE OD XIX wieku 

Sposoby wprowadzania tradycji antycznej i biblijnej:

– bezpośrednie nawiązania – cytowanie, aluzje do postaci, wydarzeń czy motywów zaczerpniętych bezpośrednio z mitologii antycznej lub Biblii (np. „Nie-Boska Komedia” Zygmunta Krasińskiego, „Mistrz i Małgorzata” Michaiła Bułhakowa).

– symbolika – wykorzystanie symbolicznych obrazów i motywów z tradycji antycznej i biblijnej w celu pogłębienia wymowy moralnej i egzystencjalnej dzieł (np. „Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego, „Proces” Franza Kafki).

– parafraza i reinterpretacja – przekształcanie znanych mitów lub biblijnych przypowieści w nowym kontekście, by uwypuklić aktualne problemy społeczne i filozoficzne (np. „Dziady” Adama Mickiewicza, „Antygona w Nowym Jorku” Janusza Głowackiego).

– intertekstualność – świadome nawiązywanie do tradycji antycznej i biblijnej jako element dialogu literackiego (np. „Lalka” Bolesława Prusa z motywem prometeizmu, „Podróże z Herodotem” Ryszarda Kapuścińskiego).

Funkcje tradycji antycznej i biblijnej:

– uniwersalizacja przekazu – odwołania do wspólnego kulturowego dziedzictwa pozwalają na podkreślenie uniwersalnych problemów moralnych i egzystencjalnych (np. „Mała Apokalipsa” Tadeusza Konwickiego).

– refleksja etyczna – dzieła czerpiące z tradycji biblijnej poruszają kwestie dobra, zła, grzechu, winy, pokuty i odkupienia, często w kontekście dylematów etycznych bohaterów (np. „Dżuma” Alberta Camusa, „Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego).

– psychologiczne pogłębienie postaci – archetypy antyczne i biblijne służą do pogłębienia portretów psychologicznych bohaterów, ukazując ich wewnętrzne konflikty i przemiany (np. tragiczna postać Antygony czy prometejska postać Konrada w „Dziadów” cz. III).

– komentarz społeczno-polityczny – używanie aluzji antycznych i biblijnych do krytyki współczesnych realiów społecznych i politycznych (np. „Odprawa posłów greckich” Jana Kochanowskiego z odwołaniem do konwencji wojny trojańskiej).

– kulturowe analogie – ukazywanie współczesnych problemów w perspektywie dobrze znanych narracji z tradycji antycznej i biblijnej, co ułatwia zrozumienie i interpretację aktualnych wydarzeń (np. „Profesor Andrews w Warszawie” Olgi Tokarczuk).

Tradycja antyczna i biblijna od XIX wieku odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu literackich wzorców kulturowych oraz stanowi ważne narzędzie refleksji nad ludzką kondycją i współczesnością.

SYNTEZA SZTUK – synteza sztuk (korespondencja sztuk) to idea artystyczna, zakładająca jedność różnych dziedzin twórczości. Romantycy byli przekonani, że wszystkie języki sztuki wyrażają podobne duchowe treści, bez względu na wybraną formę – literacką, muzyczną, teatralną czy plastyczną. Każda ze sztuk miała operować symbolami, odwołując się do rzeczywistości duchowej, emocjonalnej i metafizycznej.

Sposoby wprowadzania syntezy sztuk:

  • muzyczność tekstu – rytmizacja, powtórzenia, śpiewność wypowiedzi literackiej, np.:

Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz” (koncert Jankiela, muzyczne opisy przyrody),
Adam Mickiewicz „Dziady cz. III” (scena „Balu u Senatora” z akcentami muzycznymi).

  • malarstwo w literaturze – plastyczne, barwne i szczegółowe opisy pejzaży czy scen, które przypominają dzieła malarskie:

„Pan Tadeusz” – Mickiewicz jako kolorysta w opisach litewskiej przyrody,

„Chłopi” Reymonta – impresjonistyczne i malarskie obrazy wsi.

  • teatralność dzieła literackiego – wprowadzanie elementów scenicznych, scenograficznych i dramaturgicznych:

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego – szczegółowe didaskalia, teatralna dekoracja pełniąca ważne funkcje symboliczne.

  • łączenie poezji z obrazem – współistnienie tekstu poetyckiego z grafiką:

William Blake, który tworzył swoje dzieła poetyckie równolegle z ilustracjami.

  • wizualizacja tekstu literackiego w sztuce malarskiej – obrazy jako ilustracje dzieł literackich:

Caspar David Friedrich, „Wędrowiec nad morzem mgły” (1818), jako wizualne przedstawienie romantycznych idei, później odzwierciedlonych w monologu Kordiana na Mont Blanc (1834) Juliusza Słowackiego.

  • opera jako pełna realizacja syntezy sztuk – muzyka, teatr, taniec i literatura w jednym:

Richard Wagner jako autor oper, które idealnie realizują ideę korespondencji różnych form sztuki.


Funkcje syntezy sztuk w literaturze:

  • budowanie wielowymiarowości dzieła – dzięki połączeniu różnych form sztuki dzieło literackie zyskuje głębię znaczeniową (np. symboliczne sceny w „Weselu” Wyspiańskiego).
  • pogłębianie ekspresji i emocji – integracja muzyki, teatru czy malarstwa pozwala lepiej oddać intensywność emocjonalną tekstu (np. muzyczne aspekty „Dziadów cz. III” Mickiewicza).
  • stworzenie szczególnej atmosfery dzieła – dzięki integracji malarstwa czy muzyki dzieło nabiera wyjątkowego, sugestywnego klimatu (np. malarskie pejzaże w „Chłopach” Reymonta, koncert Jankiela w „Panu Tadeuszu”).
  • angażowanie wielu zmysłów czytelnika – korespondencja sztuk pozwala na głębsze przeżywanie dzieła, oddziałując na wyobraźnię słuchową, wizualną i emocjonalną.
  • ukazywanie jedności świata – podkreślanie romantycznej wizji świata jako jedności ducha i materii, człowieka i natury, czy człowieka i Boga, poprzez świadome mieszanie środków wyrazu różnych sztuk (np. idea opery Wagnera).

Jeśli to czytasz — daj mi znać 🧡 na swoim ulubionym kanale:

Okładka e-booka – przygotowanie do matury: Kurs Maturalny 2025
Więcej na ten temat dowiesz się z mojego kursu do matury w formie ebooka (będzie też kurs wideo) (w sklepie znajdziesz też kurs do egzaminu ósmoklasisty). Chesz się z nim zapoznać? KLIKNIJ TUTAJ.

Jeśli to czytasz — daj mi znać 🧡 na swoim ulubionym kanale:

Chcesz zapisać się na korepetycje?

sprawdź, jak pracuję