Adam Mickiewicz — Dziady, cz. III — streszczenie i opracowanie

Autor

Adam Mickiewicz

Tytuł

„Dziady część III”

„Dziady drezdeńskie”, bo to w Dreźnie je pisał.

Rodzaj literacki

dramat

Gatunek literacki

dramat romantyczny

Data wydania

1832 r.

Epoka literacka

romantyzm

Miejsce wydania

w Paryżu jako IV tom „Poezji”

Czas akcji

Akcja rozpoczyna się 1 listopada 1823 r. i trwa do 1 listopada 1824 r.

Miejsce akcji

• klasztor ojców bazylianów w Wilnie
• pałac Senatora w Wilnie
• Warszawa
• cmentarz
• dom pod Lwowem

Geneza

W 1817 roku grupa studentów Uniwersytetu Wileńskiego, w tym Adam Mickiewicz, założyła Towarzystwo Filomatów, mające na celu samokształcenie i rozwijanie patriotyzmu. Towarzystwo, choć tajne, nie miało charakteru konspiracyjnego. W 1819 roku powstały organizacje filialne, a w końcu 1822 roku zakończyły działalność.

W ramach Kongresu Wileńskiego Aleksander pozwolił na działania uniwersyteckie, jednak z polecenia imperatora Aleksandra I Romanowa przyjeżdża do Wilna Mikołaj Nowosilcow i zostaje komisarzem cara przy Radzie Stanu Królestwa Polskiego, wprowadza liczne represje, głównie doszukuje się tajnych związków, chociaż w latach 1822-1823 Towarzystwo Filomatów i Filaretów już nie istniało, bo już wcześniej zdano sobie sprawę, że jest to bardzo niebezpieczne. 

3 maja 1823 roku uczeń gimnazjum w Wilnie, Michał Plater, napisał na tablicy „Vivat Konstytucja 3 Maja”. To wydarzenie przyczyniło się do wszczęcia śledztwa, które doprowadziło do odkrycia działalności Towarzystwa Filomatów. Nowosilcow zaczął wyszukiwać objawy buntu w przeszłości, za cel wybrał sobie młodzież, a nawet dzieci. Uznał, że spiskowali i poddał ich pod trybunały, a Wielki Książę Konstanty dał Nowosilcowowi pełnię władz, co oznaczało wilczy bilet dla wszystkich, którzy się uczyli, oraz zsyłki. W wyniku tego śledztwa wielu uczniów, w tym Plater, zostało skazanych na surowe kary, a Filomatów zesłano w głąb Rosji. W 1823 roku Adam Mickiewicz został aresztowany za utrzymywanie kontaktów ze studenckimi związkami, a w 1824 roku skazano go na nieokreślony okres zsyłki w głąb Rosji. 24 października 1824 roku rozpoczął swoją podróż, która trwała około miesiąca.

W 1830 roku pod przewodnictwem Piotra Wysockiego młodzież cywilna i wojskowa zainicjowała powstanie listopadowe. Mimo że książę Konstanty spodziewał się, że będzie to jedynie bunt uliczny, przekształciło się ono w ogólnonarodowy zryw i regularną wojnę z Rosją, trwającą prawie rok. Wojska Paszkiewicza zdobyły stolicę 8 września 1831 roku, kończąc te dramatyczne wydarzenia. Walka nie ograniczała się tylko do pola bitwy, ale toczyła się również na scenie politycznej. Dyplomacja rosyjska próbowała przedstawić Polaków jako buntowników, którzy bezkarnie złamali przysięgę złożoną prawowitemu władcy. Rosja domagała się, aby rządy innych państw potępiły Polaków, jednak w Europie rosły nastroje sympatii i poparcia dla powstania.

W odpowiedzi na taką strategię walki politycznej ze strony Rosji Polacy musieli pokazać światu prawdziwą sytuację Królestwa Polskiego przed powstaniem. Chodziło o to, aby uświadomić, że to car, a nie naród polski, jako pierwszy złamał konstytucję, a jego urzędnicy i dygnitarze stosowali surowe represje wobec Polaków, nie oszczędzając nawet dzieci i młodzieży. Powstanie było więc wynikiem rozpaczy narodu, który poczuł się oszukany. W 1831 roku Lelewel opublikował broszurę „Nowosilcow w Wilnie”, w której opisał proces Filomatów i Filaretów.

Po klęsce powstania listopadowego dyplomacja rosyjska nadal dążyła do potępienia ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Papież Grzegorz XVI w encyklice „Cum primum” (1832) uznał oficjalnie zryw Polaków za dzieło wichrzycieli – jego decyzja była podyktowana względami politycznymi i chęcią utrzymania przyjaznych stosunków z Rosją.

Mickiewicz nie wziął udziału w powstaniu listopadowym. Jest wiele hipotez na ten temat. Po pierwsze, że jechał na nie, ale dowiedział się za późno, bo był w Rzymie, po drugie, że miał niechęć do Warszawy, po trzecie, że zatrzymał się u kochanki w Księstwie Poznańskim i to ona w obronie jego życia jako wielkiego poety przeszkodziła mu w zdobyciu paszportu. Są jeszcze inne głosy, np. prof. Zofia Stefanowska pyta: dlaczego miał w ogóle brać udział w powstaniu? Bo był młodym romantykiem? Wojował słowem, nie wierzył też do końca w sens walki powstańczej, ale zmienił swoje zdanie po klęsce powstania, dopiero wtedy zjednoczył się ze zbiorowością w rozpaczy wobec klęski i w marcu 1832 pisał o powstaniu już przegranym, że jest „wielkim i płodnym na przyszłość dziełem”. W liście Franciszka Malewskiego z 14/26 grudnia 1831 możemy wyczytać sceptycyzm Mickiewicza wobec powstania: „cierpią przyjaciele, szkolni towarzysze, rówiennicy parafialni, siostry, matki, ojcowie — i wszystko za cóż? Za tę iskrę, która się fatalnie wzdęła w płomień…”. „Cóż dziś cichy płacz dziewczyny lub długie w nocy rodaków rozmowy, a tyle krwi, tyle nieszczęść na szali” – parafrazował nawet swój wiersz „Do Matki Polki”, jednak po czterech tygodniach odmienił już zdanie i 4 stycznia 1832 pisał do Domeyki: „Smutny, że mi się nie udało choć na chwilkę być z wami! i wiecznie wara zazdroszczący”. Od tego momentu kategoria ofiary za ojczyznę, poświęcenia i męczeństwa stała się jego trwałym sposobem myślenia o historii. 

Autor zadedykował dzieło swoim przyjaciołom: Janowi Sobolewskiemu (Białostocczaninowi, nauczycielowi ze Żmudzi, wcielonemu do carskiego korpusu inżynierów, który po pięciu latach zmarł w Archangielsku), Cyprianowi Daszkiewiczowi (prawnikowi i historykowi z Podlasia, z którym studiował na Uniwersytecie Wileńskim, filarecie, który poznał Mickiewicza już w Moskwie, po zesłaniu, i tam zmarł) oraz Feliksowi Kołakowskiemu (filomacie, filarecie, filologowi studiującemu orientalistykę, który zmarł w Petersburgu w 1831), którzy — wg poety — zginęli dlatego, że poświęcili swoje życie ojczyźnie. Tworzył z nich męczenników sprawy narodowej, mitologizował ich przeżycia. 

Postanowił stworzyć dzieło opisujące wydarzenia jego pokolenia, które poświęciło się historii, powrócił zatem w przedmowie do wydarzeń z procesu Filomatów i Filaretów, przywołał represje i pojedyncze historie, dedykował utwór tym, którzy byli zamknięci, przetrzymywani w więzieniu (jak i on) i wysłani na zsyłkę w głąb Rosji lub do robót, które doprowadziły do ich śmierci, a to wszystko za sprawą polityki Nowosilcowa, kuratora wileńskiego okręgu szkolnego, który wprowadził represje wobec młodzieży i liczne działania przeciw Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu.

Problematyka

• Utwór „Dziady” jako dramat narodowy. Problematyka martyrologii narodu polskiego (męczeństwo narodu ma sens zbawczy);
• „Dziady” jako sąd nad społeczeństwem polskim (ludzie dla korzyści materialnych pozwalają się zniewolić i decydują się służyć carowi);
• Utwór „Dziady” jako misterium chrześcijańskie. Główny bohater przechodzi drogę od buntownika do pokornego wyznawcy Boga, ponadto dzieje świata według Mickiewicza stanowią historię świętą, to znaczy Bóg przemawia za pośrednictwem ludzi. Występuje psychomachia, charakterystyczna dla misterium chrześcijańskiego, czyli walka między siłami dobra i zła;
• Prometeizm: postawa wybitnej jednostki, która podejmuje walkę z siłą wyższą (np. z Bogiem) dla dobra zbiorowości (społeczeństwo, naród);
• Mesjanizm: idea, zakładająca zbawienie ludzkości za sprawą Mesjasza (wybrańca).

Język i budowa dzieła

• synkretyzm rodzajowy i gatunkowy (występują elementy typowe dla dramatu: podział na akt, sceny, monolog, dialog, a także elementy liryczne: pieśni, improwizacje i wiersze oraz elementy epickie: bajka, opowiadanie oraz „Ustęp”, będący powieścią poetycką);
• epizodyczność oraz brak ciągu przyczynowo-skutkowego;
• luźna kompozycja i niezachowanie zasady trzech jedności, decorum, mimesis;
• stylizacja biblijna; 
• dążenie do potoczności wypowiedzi bohaterów;
• archaizmy semantyczne np. jarzmo – zboże jare;
• rozbudowana metaforyka, np. słowa „ogień”;
• wprowadzanie języków obcych, np. francuskiego.

Bohaterowie

• Adolf – Adolf Januszkiewicz, student Uniwersytetu Wileńskiego, poeta i powstaniec listopadowy; więzień, a później uczestnik przyjęcia w salonie warszawskim, opowiada o cierpieniu prześladowanych, szczególnie o Cichowskim.
• Bajkow — zausznik Senatora, szambelan, poślubił młodą szlachciankę, fałszywy, bo planując uroczystość ślubną, mówi już Senatorowi, że zaplanował też rozwód; strzela z liścia księdza Piotra, jego upiór pojawia się na cmentarzu.
• Bestużew — dekabrysta, solidaryzuje się z Polakami, występuje w scenie 8 i w wierszu „Do przyjaciół Moskali” jako ten pomocny, który wyciągał rękę do Mickiewicza.
• Botwinko – Hieronim Botwinka, sędzia śledczy, prowadzi śledztwo przeciwko filomatom.
• car – Aleksander I, panujący w latach 1801–1825. W 1815 roku koronował się na króla Polski.
• carewicz Konstanty – brat Aleksandra I, Wielki Książę i wódz naczelny wojsk Królestwa Kongresowego
• Cichowski – bohater opowieści Adolfa; dusza towarzystwa, zaginął niedługo po ślubie, znaleziono jego płaszcz nad brzegiem Wisły. Jego żona dowiedziała się przypadkiem, że Cichowski przebywa w więzieniu, i bezskutecznie starała się o jego uwolnienie. W końcu wyszedł z więzienia, całkowicie złamany psychicznie.
• Damy, Urzędnicy carscy, Jenerałowie, Hrabiowie, Mistrz Ceremonii, Szambelan, Kamerjunkier – uczestnicy przyjęcia w salonie warszawskim, konformiści, zwolennicy carskiej władzy.
• Doktor – August Bécu, sprzymierzeniec, zausznik Senatora, zabija go piorun kulisty, rywalizuje z Pelikanem o względy Senatora.
• Ewa – młoda dziewczyna, modli się za rodziców, ojczyznę i za ludzi cierpiących prześladowania, a także za poetę przebywającego w więzieniu. We śnie ma widzenie (Widzenie Ewy) – Matka Boska daje małemu Jezuskowi kwiaty, którymi on obsypuje Ewę. Jej pierwowzorem była Henrietta Ewa Ankwicz, ukochana Mickiewicza w Rzymie.
• Feliks – Feliks Kółakowski (lub Kołakowski), filomata, filareta, filolog studiujący orientalistykę, który zmarł w Petersburgu w 1831 roku; przyjaciel Mickiewicza
• Frejend – Antoni Frejend, filomata, zginął w powstaniu listopadowym; dowcipny i zaradny – udaje mu się zorganizować kilka butelek wina i sugeruje, by spotykali się w celi Konrada, bo jest położona najdalej od wejścia i blisko kościoła, więc śpiewy będą zagłuszać ich rozmowy.
• Gubernator i Gubernatorowa – uczestnicy przyjęcia w salonie warszawskim, Senator prosi ich, by namówili Starostę, by na kolejny bal wziął swoją żonę i córkę, bo bardzo mu się podobają.
• Guślarz – wybiera obrzęd Dziadów, wyjaśnia Kobiecie w żałobie, że w Noc Dziadów pojawiają się dusze żyjących wezwane imiennie; wspólnie oglądają obrzęd i zjawiające się na nim dusze, a następnie widzą ukochanego Kobiety wywożonego w kibitce; Guślarz wyjaśnia, że jego rany na piersi są zadane przez wrogów narodu, a ranę na czole zadał sobie sam.
• Jacek – Onufry Pietraszkiewicz; więzień, musiał zostawić żonę w połogu.
• Jakub – Jakub Jagiełło, filareta i jeden z więźniów, uwięziony od ośmiu miesięcy.
• Jan Sobolewski – nauczyciel ze Żmudzi, wcielony do carskiego korpusu inżynierów, zmarły po pięciu latach w Archangielsku; przyjaciel Mickiewicza.
• Janczewski – Cyprian Michał Glinka-Janczewski, przyjaciel Sobolewskiego i bohater jego opowieści; student ze Żmudzi, wskutek rocznego pobytu w więzieniu schudł i zmizerniał, ale pociesza kolegów, a na odchodne zdejmuje nakrycie głowy i trzykrotnie woła „Jeszcze Polska nie zginęła!”.
• Jankowski – jeden z więźniów, kpi z religii i modlitw, śpiewa libertyńską pieśń.
• Justyn Pol — nienawidzi caratu, przedstawiciel polskich patriotów, chciał zamordować senatora.
• Kapral – Polak, niegdyś legionista, później siłą wcielony do carskiego wojska; pełni straż w więzieniu, daje się przekupić Adolfowi butelką wina.
• Kmitowa – towarzyszka pani Rollisonowej, pomaga jej przemieszczać się i prosić o uwolnienie syna.
• Kobieta w żałobie – przed obrzędem dziadów zagaduje Guślarza o jednego ducha, który przed laty pojawił się na jej weselu i patrzył na nią w milczeniu; wspólnie oglądają obrzęd i zjawiające się na nim dusze, a następnie widzą jej ukochanego wywożonego w kibitce, Kobieta prosi Boga o jego uzdrowienie.
• Ksiądz Lwowicz – więzień, filomata; proponuje modlitwę za zmarłych, przeraża go pogańska pieśń Konrada.
• Ksiądz Piotr — zakonnik, bernardyn. Jest cichy i wierny Bogu. Otrzymał od Boga prorocze widzenie przyszłości (profetyzm), jest też egzorcystą. 
• Literaci – uczestnicy przyjęcia w salonie warszawskim, pseudoklasycy, przeciwnicy współczesnej literatury, oderwani od aktualnych wydarzeń, uwielbiają motywy mitologiczne i historyczne.
• Marcelina – towarzyszka Ewy, jej pierwowzorem była Marcelina Łempicka, przyjaciółka Henrietty Ewy Ankwicz w Rzymie; zastaje Ewę na modlitwie i dziwi się, że ta jeszcze nie śpi, a ona proponuje jej wspólną modlitwę za ofiary prześladowań.
• Młoda Dama – patriotka, dziwi się, że poeci nie chcą opisywać prawdziwych narodowych dziejów toczących się obecnie w więzieniach.
• Oleszkiewicz – Józef Oleszkiewicz, malarz i mistyk poznany przez Mickiewicza w Petersburgu; bohater jednej z części Ustępu, zauważony przez młodych podróżnych nad brzegiem Newy, wygłasza proroctwa o zagładzie cara i jego zwolenników.
• Pani Rollison — wdowa, matka Rollisona. Jest niewidoma i uboga. 
• Pelikan – Wacław Pelikan, walczy o względy Senatora, wymyśla wraz z Doktorem, jak pozbyć się Rollisona.
• Piotr Wysocki – uczestnik przyjęcia w salonie warszawskim, wypowiada słynne zdanie o tym, że „naród nasz jak lawa”, później jeden z inicjatorów powstania listopadowego.
• Rollison – student aresztowany za udział w spisku przeciwko carowi, brutalnie pobity podczas przesłuchania; by zatuszować sprawę, wypchnięto go żywcem przez okno i upozorowano samobójstwo.
• Rylejew – Konrad Rylejew, Rosjanin i przyjaciel Mickiewicza, poeta i przywódca powstania dekabrystów; bohater „Do przyjaciół Moskali” osadzony w carskim więzieniu.
• Senator Nowosilcow — Mikołaj Nowosilcow, delegat cara, krwawy despota. Prowadzi śledztwo filomatów i filaretów. Jego poplecznicy to Bajkow, Pelikan i Doktor oraz Botwinko. Pijak, hulaka i kobieciarz. 
• Stary Polak – daleki krewny Cichowskiego, uczestnik przyjęcia w salonie warszawskim.
• Suzin – Adam Suzin, filareta, zesłaniec; cieszy się, że może poznać Zana; dziwi go zachowanie Konrada.
• Tomasz – Tomasz Zan, poeta i współzałożyciel Towarzystwa Filomatów, przyjaciel Mickiewicza; przywódca młodzieży filomackiej, wyjaśnia im sytuację i proponuje, by kilku z nich wzięło na siebie całą winę, opowiada również o swojej głodówce.
• Wasilewski – przyjaciel Sobolewskiego i bohater jego opowieści; student ze Żmudzi okrutnie pobity podczas śledztwa, przy wyprowadzaniu z ratusza nie jest w stanie iść samodzielnie; niesiony przez żołnierza rozkłada ręce na podobieństwo Chrystusa.
• Więzień/Gustaw/Konrad — główny bohater. Zmienia imię z Gustawa. W swojej postaci skupia kilka typów bohatera romantycznego. Najpierw jest Gustawem (romantycznym kochankiem), a potem Konradem (patriotą, spiskowcem, poetą, zesłańcem, pielgrzymem). Jako poeta ma poczucie wyższości, równości z Bogiem. Po odprawieniu egzorcyzmów przez Księdza Piotra Konrad pokornieje i jest świadomy własnych ograniczeń. 
• Zenon Niemojewski – uczestnik przyjęcia w salonie warszawskim, zwolennik wspólnych działań.
• Żegota – Ignacy Domejko, geolog i filomata, przyjaciel Mickiewicza; nowy więzień w klasztorze bazylianów, opowiada współwięźniom o atmosferze grozy panującej na Litwie i o swoim aresztowaniu, ale wierzy, że skoro są niewinni, to niebawem zostaną wypuszczeni. By podnieść ich na duchu, opowiada bajkę Goreckiego o ziarnie wiary i wolności, których nie można zagrzebać, bo kiełkuje z nową mocą.

Style/kierunki

W płatnej wersji pliku.

Symbolika

W płatnej wersji pliku.

Motywy literackie

W płatnej wersji pliku.

Konteksty

W płatnej wersji pliku.

Co jeszcze się omawia przy tej lekturze?

W płatnej wersji pliku.

Streszczenie i opracowanie

W płatnej wersji pliku.