Jaką ocenę powstania listopadowego zawarł Słowacki w „Kordianie”? (zarzuty wobec przywódców pojawiających się w przygotowaniu, znaczenie udziału diabelskich sił w procesie ich tworzenia).

Ocena powstania listopadowego w „Kordianie” Juliusza Słowackiego jest jednoznacznie negatywna. Widać to w pierwszej scenie nazwanej “Przygotowanie (ROKU 1799 DNIA 31 GRUDNIA W NOCY)”, w której to kazał diabłom, czarownicom i demonom tworzyć nowy, XIX wiek. Wrzucają oni do kotła różne przedmioty i w ten sposób tworzą przywódców powstania listopadowego: Chłopickiego, Czartoryskiego, Skrzyneckiego, Niemcewicza, Lelewela i Krukowieckiego). Rzecz dzieje się na przełomie dwóch wieków: XVIII i XIX w chacie Twardowskiego w górach Karpackich.

Scena, w której opisywana jest ocena powstania listopadowego

Oczekiwana jest północ na przełomie dwóch stuleci. Ma ona wybić za dziesiątym mgnieniem powiek z wieży Babel. Czarownica rozmawia z Szatanem, który znalazł grzebień Twardowskiego. Poznał go, bo kiedyś wcielił się w psa, a Twardowski go nim czesał (jest to odwołanie do ballady „Pani Twardowska” Adama Mickiewicza). 

Szatan wyprasza Czarownice, błyska dziesięć grzmotów i spada dziesięciu szatanów. Szatan mówi, że nawet jeśli rosną jeszcze gdzieś drzewa edeńskie, czyli drzewa poznania dobra i zła, to nie szkodzi, bo w jesieni człowiek i tak zerwie z niego owoc (człowiek i tak zgrzeszy, bo jest zachłanny i ciekawski). 

Szatan pyta, gdzie jest Mefistofeles, na co Astaroth (diabeł) odpowiada mu, że siedzi nad grobem Twardowskiego (alchemika, magika?). Szatan zleca, że trzeba obejrzeć zegar i sprawdzić, czy nie jest zepsuty. 

Następuje opis zegara, który jest utrzymany w nastroju grozy: ząb smoczy wskazuje dni, a żądło osy – godziny. Sprężyna pochodzi ze Szwajcarii i jest osadzona na ludzkim oku, z kolei melodie w nim nuci dusza grzesznika, a sprężynami porusza noga pająka. 

Następuje odliczanie i Gehenna (imię demona kojarzone dzisiaj z piekłem; początkowo było to miejsce poza murami Jerozolimy, w którym w wielkim dole chowano/spalano ciała grzeszników, którzy nie zasłużyli na pochowanie w świętej ziemi) oznajmia, że uderzył XIX wiek, nastąpił rok 1800 (prawdopodobnie chodzi o zmianę datowania, bo przecież to rok 1801 byłby początkiem nowego wieku).

Szatan, wspominając miniony wiek, mówi o cierpieniu, jakie mu towarzyszyło. Wiek, który przyszedł, będzie wiekiem zła i w końcu będzie cieszyć szatanów.

Przychodzi Mefistofeles, który zauważa, że nie znajdzie już na ziemi Fausta (odwołanie do „Fausta” Goethego, niemieckiego preromantyka, którego twórczość inspirowała polskich romantyków), który będzie gotów sprzedać mu swoją duszę, ani Manfreda, który kuszony był przez demon, więc chce obłąkać jakiegoś żołnierza.

Szatan zapowiada, że jest jeden kraj, w którym trzeba pomóc żołnierzom, bo czeka tamtejszy naród, bitwa porównywalna do bitwy szatanów z Bogiem (chodzi o powstanie listopadowe w 1830). Mówi, że naród ten będzie zwyciężał, a potem zginie. 

Stworzenie Józefa Chłopickiego w „Kordianie”

Mefistofeles proponuje dla tego narodu stworzyć dygnitarzy. Szatan godzi się na to i woła czarownice. Następnie zbierają się w kręgu i wrzucają do platynowego kotła poszczególne składniki: 

• tlen,
• gaz węgłowy, 
• czterdzieści tysięcy szpilek kaprala (czyli Napoleona)

Z tego powstaje Chłopicki (nazywają go od kmieciów, czyli nędznych chłopów). [Chłopicki – dyktator powstania listopadowego, miał konserwatywne poglądy, dlatego mowa o tym, że nazwisko było sprzeczne z naturą. W ręku Napoleona – zdaniem poety – był „szpilką” przesuwaną na mapie Europy].

Stworzenie Adama Czartoryskiego w „Kordianie”

Następnie do kotła wrzucają diament, i atrament z kałamarza Telleyranda, który ma świadczyć o talencie dyplomatycznym oraz rozsądku. Diabli mówią, że powstał człowiek godny i obwiniają się o to; myślą, że może wywar był zły.

Porównują jego twarz do Rzymianina i nadają mu imię sprzeczne z naturą, czyli Czart – mowa tu o A.J. Czartoryskim, który w czasie powstania był prezesem Rządu Tymczasowego na emigracji w Paryżu i ministrem spraw zagranicznych. Odznaczał się przesądną ostrożnością i był przeciwnikiem wszystkich walk.

Stworzenie Juliana Ursyna Niemcewicza w „Kordianie”

Kolejny człowiek powstaje z:

• oczu i nóg raka, 
• kogucich ostrogów i przednich rogów ślimaka, 
• dziejów Lechów, 
• słownika rymów, 
• miliona czcionek drukarskich,
• trzech główek maku

W ten sposób powstał Julian Ursyn Niemcewicz – członek Rządu Narodowego w czasie powstania, poeta, publicysta i polityk, obradował on w trakcie Sejmu Czteroletniego – ważna postać dla literatury oświecenia.

Stworzenie Joachima Lelewela w „Kordianie”

Dalej wrzucają język oślicy Balaama (przemówiła ona do proroka Balaama ludzkim głosem, gdy zobaczyła anioła, którego on nie widział) i powstał Lelewel – członek Rządu Narodowego w 1831, oskarżony o chwiejność przekonań, o dławienie zapału młodych ludzi do walki oraz o chwiejność poglądów i niezdecydowanie w sprawie projektu dotyczącego detronizacji cara Mikołaja I.

Stworzenie Jana Krukowieckiego w „Kordianie”

Ostatnia z kotła wyłania się postać o twarzy poczwary – Jan Krukowiecki (generał, wódz powstania) – od razu zapowiedziany jest jako zdrajca, który porzuci ginących żołnierzy i z kraju wyleci jak kruk (co u Mickiewicza zawsze było symbolem Rosji – patrz: “Reduta Ordona” i mała improwizacja w “Dziadach cz. III”). Po wybuchu powstania listopadowego dowodził on 1. Dywizją Piechoty. Sprawował dowództwo w zwycięskiej bitwie pod Białołęką. Brał udział w bitwie o Olszynkę Grochowską, w której odmówił wykonania rozkazu przeciwnatarcia gen. Chłopickiego. W marcu 1831 mianowany generałem piechoty objął stanowisko gubernatora Warszawy. W sierpniu i wrześniu 1831 roku prezes Rządu Narodowego Królestwa Polskiego oraz faktyczny wódz w końcowym okresie walk. Oficer o poglądach skrajnie konserwatywnych zdelegalizował Towarzystwo Patriotyczne pod wpływem wydarzeń nocy 15 sierpnia. W gruncie rzeczy przeciwny kontynuowaniu powstania, prowadził rokowania z marszałkiem Iwanem Paskiewiczem o warunki kapitulacji, obciążany był winą za niedostateczne przygotowanie stolicy do obrony i oskarżany o potajemne kontakty z przeciwnikiem.

Nagle na scenie pojawiają się aniołowie, którzy przepędzają zgromadzenie czarownic i diabłów — dlatego może nie powstało więcej przywódców.