Śmierć pułkownika – Adam Mickiewicz

W poemacie „Śmierć Pułkownika” akcja odbywa się przed chatą leśniczego na Litwie. W puszczy znajduje się wielu żołnierzy, którzy byli dawniej podwładnymi Tadeusza Kościuszki. Przed drzwiami stoi ochrona; wokół chaty gromadzi się wielu prostych ludzi, z których mnóstwo płacze, ponieważ w chacie umiera wspaniały człowiek – pułkownik. Porównuje się go do wodza Stefana Czarnieckiego, który odpierał potop szwedzki. Umierający każe osiodłać konia, chce, by przyprowadzono go do niego, do łoża śmierci, aby mógł się z nim pożegnać; prosi także o przyniesienie munduru strzeleckiego, kordelasu – dużego noża myśliwskiego, przypominającego szablę, oraz dwururki – broni palnej.
Następnego ranka żołnierzy już tu nie ma, ponieważ w okolicy pojawili się Moskale, za to w chacie, na łożu – niczym rycerz – leży martwy pułkownik ze swoimi atrybutami. Ten wódz ma męską odzież, ale dziewczęce rysy; to Litwinka, nazwana przez podmiot liryczny dziewicą-bohaterką. Jest nią Emilia Plater. Mickiewicz ukazuje ją jako bohaterkę, która poświęciła życie dla ojczyzny.
Emilia Plater (1806–1831) to postać historyczna; gdy wybuchło powstanie listopadowe, wraz z przyjaciółką, Marią Prószyńską, obcięła włosy na krótko, przywdziała męski strój i uzbroiła się w pistolety. Następnie zebrała kilkusetosobowy oddział, złożony z kawalerzystów, strzelców i chłopskich kosynierów. Mimo szwankującego zdrowia uczestniczyła w kilkunastu mniejszych i większych starciach z wojskami rosyjskimi. Za swoje zasługi otrzymała honorowy stopień kapitana. Gdy generał Chłapowski podjął decyzję o rezygnacji z dalszych walk, o złożeniu broni i wycofaniu się za pruską granicę, rozczarowana Emilia postanowiła wraz z garstką żołnierzy przedrzeć się do Warszawy. Trudne warunki odbiły się jednak poważnie na jej zdrowiu. Chora i wyczerpana znalazła schronienie w Justianowie na Litwie, w dworze rodziny Abłamowiczów. Tam dotarły do niej informacje o upadku powstania. Mimo opieki lekarzy Emilia nie wróciła do zdrowia. Zmarła z powodu wyczerpania organizmu, mając zaledwie 25 lat.
Utwór został napisany w 1832 roku, tuż po upadku powstania listopadowego. Wiersz Mickiewicza jest hołdem dla Emilii Plater i wszystkich kobiet, które walczyły o niepodległość Polski. Jest to również utwór o śmierci i godnym umieraniu, mamy tu zatem do czynienia z motywem ars bene moriendi.