Autor

Aleksander Fredro

Tytuł

Zemsta

• młodych na starych i zgorzkniałych opiekunach; 
• na wrogu (sąsiedzie)

Rodzaj literacki

dramat

Gatunek literacki

komedia

Data wydania

1838 (prapremiera w teatrze lwowskim 1834)

Epoka literacka

romantyzm

Miejsce wydania

Lwów

Czas akcji

epoka romantyzmu (Cześnik wspomina młodość i konfederację barską 1768–1772, a teraz ma ok. 60 lat);

Miejsce akcji

wieś i zamek w Odrzykoniu pod Krosnem, którego część znalazła się w posagu żony Fredry, Zofii z Jabłonowskich.

Zamek Kamieniec w Korczynie koło Krosna, Tomasz Bienias, CC BY-SA 4.0 <https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0>, Wikimedia Commons

Geneza

Inspiracją do  powstania dramatu był autentyczny konflikt. Autor odnalazł dokumenty, z których wynika, że w XVII wieku Piotr Firlej i Jan Skotnicki toczyli spór sądowy o zamek w Odrzykoniu – ten sam, który jako połowę posagu wniosła do małżeństwa żona Fredry. Według przekazów, małżeństwo dzieci skłóconych sąsiadów przyczyniło się do rozwiązania konfliktu.

Problematyka

• komedia ukazująca ludzkie przywary
• komentarz dotyczący obyczajowości 

• efekty działań nie zawsze są zgodne z zamierzeniami; 
• pokazanie w humorystyczny sposób przywar (wad)  szlacheckich: pieniactwa (wszystkich podają do sądu nawet z błahego powodu), hipokryzji (mówią jedno, robią drugie), warcholstwa (chętnie wszczynają kłótnie), interesowności (robi tak, żeby jemu się opłacało), samochwalstwa (narcyzi), często na siłę starają się popisać, że są bogatsi, lepsi niż ich sąsiedzi.

Język

• słowa potoczne, wulgaryzmy
• wiele neologizmów, regionalizmów, makaronizmów
• wykrzyknienia, peryfrazy, porównania, metafory
• rymy
• przysłowia
• charakterystyczny dla postaci (zakochani mówią innym językiem niż krzyczący i raptowny Cześnik, czy Papkin, który stosuje wiele porównań i epitetów)
• występują w nim staropolskie zwroty, np. JW (Jaśnie Wielmożny)

Kompozycja

cztery akty

Bohaterowie

Cześnik Maciej Raptusiewicz — szlachcic; kiedyś określenie „cześnik” oznaczało urzędnika dbającego o „piwnicę” monarchy, a podczas biesiady podającego mu puchary z winem. W czasie akcji komedii określenie to nie wiąże się już z wykonywaniem zawodu. To człowiek porywczy, skory do bijatyk; typowy sarmata (szlachcic polski w tradycyjnym stroju, ma typowe przywary dla swojego stanu, np. lubi się kłócić, jest głośny, dużo pije, uważa się za najlepszego, nie może znieść, że ktoś ma lepiej; stroi się w strój tradycyjny, kultywuje tradycje staropolskie np. gość w dom, Bóg w dom — ważna jest dla niego gościnność: zastaw się, a postaw się); opiekuje się bratanicą  (synowica) — Klarą, ale w pewnym momencie rozważa nawet, czy się z nią nie ożenić. Powtarza ciągle „mocium panie”. Komicznie przedstawiono jego awanturniczy tryb życia; jest zły na murarzy (zwani mularzami, kiedyś obowiązywały dwie formy określające ten zawód), którzy naprawiają mur graniczny (wolałby bez muru). Zaręcza się z Podstoliną (do ślubu nie dojdzie). Chce pojedynkować się na szable z Rejentem Milczkiem w Czarnym Lesie o 16.00. Cześnik na złość Rejentowi rozkazuje Wacławowi ożenić się z Klarą; młodzi wezmą ślub pod nieobecność Milczka, który czekał na pojedynek w lesie. Papkin jest u niego rezydentem, boi się go, wykonuje dla niego zlecenia. Dla Cześnika pracują też: Dyndalski — marszałek, Śmigalski — dworzanin i Perełka — kuchmistrz, Róża — służąca.

Klara — synowica Cześnika (czyli bratanica); niewiele możemy powiedzieć o jej charakterze, jest zakochana w Wacławie, ale ukrywa tę miłość przed innymi. Jest odpowiedzialna, nie chce uciekać z Wacławem, bo wtedy straciłaby posag i spadek. Liczy na pozytywne rozwiązanie sprawy. Myśli, że jest przebiegła i prosi Wacława, by ten zjednał sobie  Podstolinę, aby później skłonić ją do przekonania Cześnika, by Wacław został z Klarą. Papkin ją podrywa, ona żartuje sobie z niego i mówi mu, że musi się bardzo postarać o jej rękę, jak rycerze, więc niech milczy, żyje o chlebie i wodzie i da jej krokodyla. 

Rejent Milczek — rejent to adwokat/ też notariusz. Umie się zachować, ciężko pracował na urząd.  Pozornie pokorny, bardzo obłudny, chciał dopiec Cześnikowi za wszelką cenę — nawet manipulując mularzami, by złożyli skargę. Ma  syna Wacława. Dużo mówi o Bogu i używa do tego powiedzeń. Nie chce słuchać o Klarze, woli poświęcić szczęście syna dla zemsty; chce też, by Podstolina została żoną Wacława; więc pisze im intercyzę,  według której za  zerwanie związku (przez Wacława lub Podstolinę) grozi kara 100 tys. Spóźnił się na ślub swojego syna, bo czekał po pojedynek w lesie. Jego nazwisko oddaje charakter postaci, która mimo milczenia i pozornej pasywności potrafi skutecznie manipulować sytuacją i dążyć do realizacji własnych celów, zachowując przy tym zimną kalkulację i dystans do otaczającej rzeczywistości.

Wacław Milczek — uparty, romantyk; syn Rejenta; bierze ślub z Klarą. Prawdopodobnie podczas studiów w Warszawie poznał Podstolinę, mieli romans, mówił jej, że nazywa się Rodosław i jest księciem litewskim.  Później zniknął. być może  poznał Klarę. Proponuje Klarze ucieczkę, by mogli być razem. Prosi Papkina, by wziął go jako jeńca do zamku Cześnika, podaje się wtedy za komisarza Rejenta.  Wrabia Papkina, że się go boi. Papkin zgadza się, bo liczy, że wymieni go z Cześnikiem na Klarę. Następnie Wacław wyjawia mu swój przekręt i płaci Papkinowi za milczenie. 

Podstolina Hanna (Anna) Czepiersińska — wdowa po trzech mężach, kochała kiedyś Wacława, który ją oszukał i mówił, że jest litewskim księciem.  Długo go szukała na Litwie. Została porzucona. Nie chciała jednak żyć w biedzie, wyjście za mąż było sprawą materialną, więc miała już trzech mężów, którzy zmarli. Cześnik chciałby, by była jego żoną, bo jest bogata, ona liczy na to, że Cześnik jej się oświadczy, ale udaje niezainteresowaną. Ostatecznie zaręcza się z Cześnikiem, ale do ślubu nie dojdzie, bo Rejent zaproponuje jej podpisanie intercyzy i ślub z Wacławem. Za złamanie warunków umowy ona lub Wacław mają zapłacić karę. Umowa zostanie zerwana. Podstolina nie będzie miała na opłatę kary, ale Klara przejmie jej dług. Istnieją hipotezy, że jej nazwisko mogło powstać z kontaminacji słów „czupiradło” – coś, co jest kłopotliwe, i „czepiec” – tradycyjny element kobiecego stroju, który mógł symbolizować stan cywilny kobiety lub jej pozycję społeczną. W kontekście jej trzech małżeństw nazwisko Czepiersiński mogłoby metaforycznie odnosić się do jej zdolności do „czepiania się” lub przyciągania korzystnych dla siebie sytuacji małżeńskich. Jest to jednak jedynie hipoteza. 

Józef Papkin — samochwała, łgarz, oszust, tchórz; hipochondryk (ciągle wymyśla sobie choroby, np. podejrzewa, że Rejent go otruł i spisuje testament); oczytany, zna wiele książek, umie ładnie mówić; gaduła; (to imię jest też znaczące, jest przezwiskiem — oznacza tego, kto jada resztki ze stołu za różne przysługi oraz osobę narcystyczną, tchórza-gadułę). W przeszłości mógł być bogaty, ale pewnie stracił całą fortunę i dzisiaj jedynie zarabia na oszustwach i grze w karty. Jest na usługach Cześnika, którego się boi. Cześnik wybiera go na swata z Podstoliną. Papkin chciałby ożenić się z Klarą. Bierze Wacława w niewolę, myśli, że to komisarz Rejenta (czyli asystent). Wacław podaje się za komisarza i by ten go nie wydał, daje mu sakiewkę z pieniędzmi — Papkin się na to godzi, jest przekupny, więc chce go oddać Cześnikowi w zamian za Klarę; gdy dowiaduje się, kim jest Wacław, zaczyna się go bać. 

Dyndalski — marszałek, zarządca domu Cześnika; lojalny, nie ma własnego zdania, traktowany jak uczeń, chociaż jest w wieku Macieja, pisze list dyktowany przez Raptusiewicza. Jego nazwisko też jest znaczące i pochodzi od słowa „dyndać”, które może oznaczać osobę niezaradną lub zniedołężniałą, doskonale pasuje do charakterystyki marszałka, podkreślając jego służebną pozycję i być może brak inicjatywy lub pewnych kompetencji.

Śmigalski — dworzanin Cześnika.

Perełka  —  kuchmistrz, służący Cześnika, pojawia się w scenie dotyczącej przygotowań weselnych.

Róża — służąca Cześnika, ma za zadanie przekazać Wacławowi wiadomość od Klary.

Style/kierunki

W płatnej wersji pliku. 

Symbolika

W płatnej wersji pliku. 

Nazwiska znaczące

W płatnej wersji pliku. 

Motywy literackie

W płatnej wersji pliku. 

Konteksty

W płatnej wersji pliku. 

Co jeszcze się omawia przy tej lekturze?

W płatnej wersji pliku. 

Streszczenie i opracowanie

W płatnej wersji pliku.