Jaka była geneza „Dziadów cz. III” Adama Mickiewicza?

W 1817 roku grupa studentów Uniwersytetu Wileńskiego, w tym Adam Mickiewicz, założyła Towarzystwo Filomatów, mające na celu samokształcenie i rozwijanie patriotyzmu. Towarzystwo, choć tajne, nie miało charakteru konspiracyjnego. W 1819 roku powstały organizacje filialne, a w końcu 1822 roku zakończyły działalność.

W ramach Kongresu Wileńskiego Aleksander pozwolił na działania uniwersyteckie, jednak z polecenia imperatora Aleksandra I Romanowa przyjeżdża do Wilna Mikołaj Nowosilcow i zostaje komisarzem cara przy Radzie Stanu Królestwa Polskiego, wprowadza liczne represje, głównie doszukuje się tajnych związków, chociaż w latach 1822-1823 Towarzystwo Filomatów i Filaretów już nie istniało, bo już wcześniej zdano sobie sprawę, że jest to bardzo niebezpieczne.

3 maja 1823 roku uczeń gimnazjum w Wilnie, Michał Plater, napisał na tablicy „Vivat Konstytucja 3 Maja”. To wydarzenie przyczyniło się do wszczęcia śledztwa, które doprowadziło do odkrycia działalności Towarzystwa Filomatów. Nowosilcow zaczął wyszukiwać objawy buntu w przeszłości, za cel wybrał sobie młodzież, a nawet dzieci. Uznał, że spiskowali i poddał ich pod trybunały, a Wielki Książę Konstanty dał Nowosilcowowi pełnię władz, co oznaczało wilczy bilet dla wszystkich, którzy się uczyli, oraz zsyłki. W wyniku tego śledztwa wielu uczniów, w tym Plater, zostało skazanych na surowe kary, a Filomatów zesłano w głąb Rosji. W 1823 roku Adam Mickiewicz został aresztowany za utrzymywanie kontaktów ze studenckimi związkami, a w 1824 roku skazano go na nieokreślony okres zsyłki w głąb Rosji. 24 października 1824 roku rozpoczął swoją podróż, która trwała około miesiąca.

W 1830 roku pod przewodnictwem Piotra Wysockiego młodzież cywilna i wojskowa zainicjowała powstanie listopadowe. Mimo że książę Konstanty spodziewał się, że będzie to jedynie bunt uliczny, przekształciło się ono w ogólnonarodowy zryw i regularną wojnę z Rosją, trwającą prawie rok. Wojska Paszkiewicza zdobyły stolicę 8 września 1831 roku, kończąc te dramatyczne wydarzenia. Walka nie ograniczała się tylko do pola bitwy, ale toczyła się również na scenie politycznej. Dyplomacja rosyjska próbowała przedstawić Polaków jako buntowników, którzy bezkarnie złamali przysięgę złożoną prawowitemu władcy. Rosja domagała się, aby rządy innych państw potępiły Polaków, jednak w Europie rosły nastroje sympatii i poparcia dla powstania.
W odpowiedzi na taką strategię walki politycznej ze strony Rosji Polacy musieli pokazać światu prawdziwą sytuację Królestwa Polskiego przed powstaniem. Chodziło o to, aby uświadomić, że to car, a nie naród polski, jako pierwszy złamał konstytucję, a jego urzędnicy i dygnitarze stosowali surowe represje wobec Polaków, nie oszczędzając nawet dzieci i młodzieży. Powstanie było więc wynikiem rozpaczy narodu, który poczuł się oszukany. W 1831 roku Lelewel opublikował broszurę „Nowosilcow w Wilnie”, w której opisał proces Filomatów i Filaretów.
Po klęsce powstania listopadowego dyplomacja rosyjska nadal dążyła do potępienia ruchu narodowo-wyzwoleńczego. Papież Grzegorz XVI w encyklice „Cum primum” (1832) uznał oficjalnie zryw Polaków za dzieło wichrzycieli – jego decyzja była podyktowana względami politycznymi i chęcią utrzymania przyjaznych stosunków z Rosją.

Mickiewicz nie wziął udziału w powstaniu listopadowym. Jest wiele hipotez na ten temat. Po pierwsze, że jechał na nie, ale dowiedział się za późno, bo był w Rzymie, po drugie, że miał niechęć do Warszawy, po trzecie, że zatrzymał się u kochanki w Księstwie Poznańskim i to ona w obronie jego życia jako wielkiego poety przeszkodziła mu w zdobyciu paszportu. Są jeszcze inne głosy, np. prof. Zofia Stefanowska pyta: dlaczego miał w ogóle brać udział w powstaniu? Bo był młodym romantykiem? Wojował słowem, nie wierzył też do końca w sens walki powstańczej, ale zmienił swoje zdanie po klęsce powstania, dopiero wtedy zjednoczył się ze zbiorowością w rozpaczy wobec klęski i w marcu 1832 pisał o powstaniu już przegranym, że jest „wielkim i płodnym na przyszłość dziełem”. W liście Franciszka Malewskiego z 14/26 grudnia 1831 możemy wyczytać sceptycyzm Mickiewicza wobec powstania: „cierpią przyjaciele, szkolni towarzysze, rówiennicy parafialni, siostry, matki, ojcowie — i wszystko za cóż? Za tę iskrę, która się fatalnie wzdęła w płomień…”. „Cóż dziś cichy płacz dziewczyny lub długie w nocy rodaków rozmowy, a tyle krwi, tyle nieszczęść na szali” – parafrazował nawet swój wiersz „Do Matki Polki”, jednak po czterech tygodniach odmienił już zdanie i 4 stycznia 1832 pisał do Domeyki: „Smutny, że mi się nie udało choć na chwilkę być z wami! i wiecznie wara zazdroszczący”. Od tego momentu kategoria ofiary za ojczyznę, poświęcenia i męczeństwa stała się jego trwałym sposobem myślenia o historii.

Autor zadedykował dzieło swoim przyjaciołom: Janowi Sobolewskiemu (Białostocczaninowi, nauczycielowi ze Żmudzi, wcielonemu do carskiego korpusu inżynierów, który po pięciu latach zmarł w Archangielsku), Cyprianowi Daszkiewiczowi (prawnikowi i historykowi z Podlasia, z którym studiował na Uniwersytecie Wileńskim, filarecie, który poznał Mickiewicza już w Moskwie, po zesłaniu, i tam zmarł) oraz Feliksowi Kołakowskiemu (filomacie, filarecie, filologowi studiującemu orientalistykę, który zmarł w Petersburgu w 1831), którzy — wg poety — zginęli dlatego, że poświęcili swoje życie ojczyźnie. Tworzył z nich męczenników sprawy narodowej, mitologizował ich przeżycia.

Postanowił stworzyć dzieło opisujące wydarzenia jego pokolenia, które poświęciło się historii, powrócił zatem w przedmowie do wydarzeń z procesu Filomatów i Filaretów, przywołał represje i pojedyncze historie, dedykował utwór tym, którzy byli zamknięci, przetrzymywani w więzieniu (jak i on) i wysłani na zsyłkę w głąb Rosji lub do robót, które doprowadziły do ich śmierci, a to wszystko za sprawą polityki Nowosilcowa, kuratora wileńskiego okręgu szkolnego, który wprowadził represje wobec młodzieży i liczne działania przeciw Adamowi Jerzemu Czartoryskiemu.