Możesz zostać moim patronem/moją patronką: 
CYKL: EPOKI LITERACKIE W OBIEKTYWIE – POWTÓRKA DO MATURY
Zapisy i więcej informacji: www.kinoszkola.pl
CZYM JEST CYKL EPOKI LITERACKIE W OBIEKTYWIE – POWTÓRKA DO MATURY?
Fundacja Rozwoju Kompetencji Medialnych i Społecznych „KinoSzkoła” prowadzi Interdyscyplinarny Program Edukacji Medialnej i Społecznej „KinoSzkoła” i w ramach współpracy ze mną, Anetą Korycińską – Babą od polskiego, stworzyliśmy cykl edukacji z filmem, która stanowi połączenie rozrywki, edukacji filmowej i nauki do matury. Moim celem jest przekazanie oglądającym wszystkich istotnych do egzaminu maturalnego informacji o każdej epoce literackiej. Wiele motywów charakterystycznych dla danej epoki zobaczycie w filmie wyświetlanym po mojej prelekcji. Do tego, specjalnie dla tych, którzy biorą udział w cyklu „Epoki literackie w obiektywie – powtórka do matury” powstała ta strona, w której umieszczam wszystkie materiały edukacyjne i zagadnienia wraz z wyjaśnieniami, o których mówiłam na dużym ekranie. Dlaczego? Bo wiem, że nie ma nauki bez notowania, a kinie skupiamy się na pobudzaniu innych zmysłów :).
DLA KOGO? dla uczniów klas maturalnych; cel: rozumienie poszczególnych epok literackich;
TRYB PRACY: wideoprelekcja i projekcja filmu stacjonarnie w kinie, instytucji kultury;
CZAS TRWANIA ZAJĘĆ: ok. 20 minut mojej prelekcji o epoce, hasłach epoki, tekstach kultury i motywach, które będą przydatne do egzaminu i które można odnaleźć w filmie + czas trwania filmu
RENESANS
GRUDZIEŃ
FILM: Makbet, reż. Justin Kurzel, Wielka Brytania/ Francja/ USA 2015, 113 min.
Renesans na maturze z polskiego w pigułce:
- liczba punktów do zdobycia za znajomość tej epoki w teście historycznoliterackim: nie więcej niż 7*, zwykle nie więcej niż 2 pkt
- liczba lektur obowiązkowych z tej epoki: 1
- liczba pytań jawnych dotyczących lektur z tej epoki: 3
*starożytność (antyk i Biblia), średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm – za rozwiązanie wszystkich zadań dotyczących tych okresów będzie można uzyskać maksymalnie 7 pkt
Lektury obowiązkowe z epoki renesansu i pytania jawne na maturze ustnej w 2025
„Makbet” – 3 pytania jawne
Tu znajdziesz opracowanie wszystkich 68 pytań jawnych na maturę ustną 2025!
GLOSARIUSZ, czyli najważniejsze pojęcia z epoki renesansu, które musisz znać na maturę z polskiego:
poeta doctus – ideał poety uczonego, wszechstronnie wykształconego, znającego języki, antyczne wzorce literackie i filozofię. Jan Kochanowski jest wzorcowym przykładem takiego twórcy.
antropocentryzm – koncepcja, w której człowiek jest centrum zainteresowania, a jego potrzeby, wartości i działania są priorytetowe. Jest to cecha charakterystyczna dla renesansu, gdzie skupiono się na ludzkich możliwościach i potencjale.
humanizm – ruch umysłowy wywodzący się z renesansu, który odrzucał średniowieczne podporządkowanie myśli religii, a skupiał się na istocie człowieczeństwa. Nawiązywał do filozofii antyku, szczególnie do idei wolności, rozumu i piękna.
humanista – osoba wszechstronnie wykształcona, znająca wiele języków i dziedzin nauki, charakteryzująca się ciekawością świata i umiejętnością krytycznego myślenia. Typowy przedstawiciel renesansowego ideału człowieka.
ad fontes – łacińskie wyrażenie oznaczające „do źródeł”. Odnosi się do renesansowego powrotu do starożytnych tekstów, tradycji i wzorców jako podstawy odnowy kultury i nauki.
aurea mediocritas – złoty środek. Koncepcja stoickiej harmonii i umiarkowania w życiu, dążenie do unikania skrajności, równowagi między różnymi aspektami życia.
makiawelizm – idea zapoczątkowana przez Niccolò Machiavellego w dziele Książę. Zakłada, że cel uświęca środki, a nadrzędnym priorytetem władcy powinno być dobro państwa. Ważna inspiracja dla Adama Mickiewicza w Konradzie Wallenrodzie.
petrarkizm – styl poetycki nawiązujący do twórczości Francesca Petrarki, szczególnie jego Sonetów do Laury. Charakteryzuje się stosowaniem antytez, kontrastów i subtelnych opisów emocji.
irenizm – dążenie do zachowania pokoju i porozumienia między grupami wyznaniowymi, popularne w okresie renesansu. W Polsce irenizm był związany z braćmi polskimi (arianami), jednak ich działalność zakończyła się prześladowaniami.
utopizm – ideał społeczeństwa doskonałego, przedstawiony przez Tomasza Morusa w dziele Utopia. Wizja świata, w którym panuje sprawiedliwość, równość, brak cierpienia i przemocy.
deus artifex – „Bóg artysta”. Idea podkreślająca boskie zdolności tworzenia doskonałego i harmonijnego świata, a jednocześnie inspiracja dla człowieka jako twórcy.
homo artifex – „człowiek artysta”. Koncepcja renesansowa, która ukazuje człowieka jako twórcę i kreatora, zdolnego do tworzenia dzieł sztuki, nauki i kultury, na wzór boskiej kreacji.
reformacja – ruch religijny zapoczątkowany przez Marcina Lutra, który doprowadził do powstania protestantyzmu. Reformacja wpłynęła na rozwój literatury i kultury, m.in. dzięki tłumaczeniom Biblii na języki narodowe.
MOTYWY (TOPOSY) NAJWAŻNIEJSZE W CZĘŚCI TEORETYCZNOLITERACKIEJ:
theatrum mundi — człowiek jest aktorem w teatrze życia -> fraszka Kochanowskiego „O żywocie ludzkim”, Szekspir „Makbet”;
non omnis moriar — nie wszystek umrę -> „Pieśń XXIV” Kochanowskiego;
stoicyzm — postawy wobec życia -> „Pieśń III” Kochanowskiego, „Tren IX” Kochanowskiego;
epikureizm — postawy wobec życia -> „Na lipę” Kochanowski;
polityka i zaangażowanie społeczne — pisma Modrzewskiego, kazania Skargi i „Pieśń XIX” Kochanowskiego, „Odprawa posłów greckich” Kochanowskiego, „Pieśń XIV” Kochanowskiego;
harmonia świata – „Pieśń III” Kochanowskiego, „Hymn” Kochanowskiego;
poeta doctus — oznacza wykształconego poetę, erudytę znającego klasyczne języki i kulturę, który jest również obeznany z literaturą i sztuką poprzednich epok. Był to ideał dla pisarzy renesansowego humanizmu. W Polsce za poetów uczonych uznawano m.in. Jana Kochanowskiego czy Mikołaja Reja.
ŚREDNIOWIECZE
LISTOPAD
FILM: Ostatni pojedynek, reż. Ridley Scott, USA/ Wielka Brytania 2021, 152 min.
Średniowiecze na maturze z polskiego w pigułce:
- liczba punktów do zdobycia za znajomość tej epoki w teście historycznoliterackim: nie więcej niż 7*, zwykle nie więcej niż 2 pkt
- liczba lektur obowiązkowych z tej epoki: 3
- liczba pytań jawnych dotyczących lektur z tej epoki: 2
*starożytność (antyk i Biblia), średniowiecze, renesans, barok, oświecenie, romantyzm, pozytywizm – za rozwiązanie wszystkich zadań dotyczących tych okresów będzie można uzyskać maksymalnie 7 pkt
Lektury obowiązkowe z epoki średniowiecza i pytania jawne na maturze ustnej w 2025
„Lament świętokrzyski” (fragmenty) – brak pytań jawnych w 2025
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” (fragmenty) – 1 pytanie jawne
„Pieśń o Rolandzie” (fragmenty) – 1 pytanie jawne
Tu znajdziesz opracowanie wszystkich 68 pytań jawnych na maturę ustną 2025!
Jakie zagadnienia poruszałam podczas prelekcji?
I. Średniowiecze: epoka uniwersalizmu i teocentryzmu
Czas trwania i charakterystyka epoki: omówienie długości trwania średniowiecza (dziesięć wieków) oraz jego najważniejszych cech: uniwersalizmu (chrześcijaństwo i łacina jako wspólne elementy) i teocentryzmu (Bóg w centrum zainteresowań).
Wpływ Kościoła: ukazanie wpływu Kościoła na kulturę, filozofię i politykę, podkreślając dążenie do wyrażania chwały Boga w sztuce (anonimowość twórców).
II. Literatura i język w średniowieczu
Pismo i chrześcijaństwo: zaznaczenie związku między pojawieniem się pisma na ziemiach polskich a chrystianizacją, dominacja łaciny w początkowym okresie i późniejszy rozwój literatury polskiej.
Zabytki języka polskiego: prezentacja wczesnych dzieł w języku polskim, takich jak Bulla gnieźnieńska, Księga henrykowska, Kazania świętokrzyskie, Kazania gnieźnieńskie, psałterze i Biblia królowej Zofii.
Bogurodzica: omówienie najstarszej polskiej pieśni religijnej – Bogurodzica – jako przykładu carmen patrium.
Motyw deesis: wyjaśnienie motywu deesis, często występującego w sztuce religijnej, i jego zastosowanie w Bogurodzicy.
Refren Kyrie eleison i podział na życie ziemskie i pośmiertne: analiza znaczenia refrenu i jego związku z liturgicznym charakterem utworu. Omówienie średniowiecznej koncepcji życia ziemskiego jako etapu w drodze do życia wiecznego.
Maria w Bogurodzicy i Lamencie świętokrzyskim: porównanie dwóch różnych ujęć Matki Boskiej – majestatycznej pośredniczki w Bogurodzicy i cierpiącej matki w Lamencie świętokrzyskim.
Plankt i motywy piety oraz Stabat Mater dolorosa: omówienie Lamentu świętokrzyskiego jako przykładu średniowiecznego planktu, jego związku z misterium i zastosowanie motywu piety i Stabat Mater dolorosa.
III. Filozofia średniowiecza
Święty Augustyn: prezentacja myśli Świętego Augustyna, który łączył filozofię chrześcijańską z platońską, podkreślając walkę między duchowością a cielesnością.
Święty Tomasz z Akwinu: omówienie idei Świętego Tomasza z Akwinu, ojca tomizmu, który nawiązywał do Arystotelesa i propagował harmonię między wiarą a wiedzą.
Scholastyka i drabina bytów: wyjaśnienie scholastyki jako metody filozoficznej i koncepcji drabiny bytów, w której istoty duchowe zajmują najwyższe miejsce.
Święty Franciszek z Asyżu: prezentacja myśli Świętego Franciszka z Asyżu, głoszącego afirmację świata i pochwałę wszystkiego, co żywe, oraz franciszkanizmu jako ruchu opartego na zachwycie nad naturą.
IV. Chrystianizacja, wzorce osobowe i sztuka dydaktyczna
Chrystianizacja i wyprawy krzyżowe: zaznaczenie wpływu chrystianizacji na Europę i omówienie wypraw krzyżowych.
Rozwój państwa polskiego: krótkie omówienie rozwoju państwa polskiego w średniowieczu.
Kształtowanie się języków narodowych i rozwój sztuk wizualnych: omówienie kształtowania się języków narodowych i znaczenia sztuk wizualnych dla przekazu treści religijnych do niepiśmiennego społeczeństwa.
Wzorce osobowe epoki: prezentacja wzorców osobowych epoki: rycerza, władcy, ascety i świętego, oraz ich związek z symbolem miecza i krzyża.
Literatura parenetyczna: omówienie literatury parenetycznej jako zachęty do naśladowania wzorców.
V. Archetyp rycerza
Chanson de geste i Pieśń o Rolandzie: Wyjaśnienie chanson de geste jako epickiej opowieści rycerskiej, na przykładzie Pieśni o Rolandzie.
Cechy idealnego rycerza: prezentacja cech idealnego rycerza: służba Bogu, przestrzeganie etosu rycerskiego, honor, lojalność, odwaga, męstwo, oddanie królowi i ojczyźnie.
Historia Rolanda: omówienie fabuły Pieśni o Rolandzie, skupiając się na wydarzeniach z wyprawy Karola Wielkiego przeciwko Saracenom.
Honor i tragedia Rolanda: prezentacja Rolanda jako przykładu honorowego rycerza, który ginie w obronie wiary i ojczyzny,
Motyw ars bene moriendi: wyjaśnienie motywu ars bene moriendi na przykładzie śmierci Rolanda i Oliwiera, podkreślając znaczenie modlitwy, wyznania grzechów i symbolicznych gestów.
Dzieje Tristana i Izoldy: omówienie starofrancuskiego romansu Dzieje Tristana i Izoldy jako przykładu połączenia tematyki miłosnej i rycerskiej.
Miłość dworska i ars amandi: Wyjaśnienie motywu ars amandi jako odzwierciedlenia miłości dworskiej.
VI. Archetyp władcy
Karol Wielki, król Artur, Bolesław Chrobry: prezentacja archetypu władcy na przykładzie Karola Wielkiego, króla Artura i Bolesława Chrobrego.
Cechy idealnego władcy: omówienie cech idealnego władcy: rozsądek, sprawiedliwość, troska o państwo i naród, wiara w Boga i szacunek dla Kościoła.
Historiografia i kroniki: wyjaśnienie roli historiografii i kronik w kreowaniu wizerunku władców.
Gall Anonim, Wincenty Kadłubek, Jan Długosz: wymienienie przykładowych kronikarzy i ich dzieł.
VII. Archetyp ascety
Legenda o Świętym Aleksym: omówienie Legendy o Świętym Aleksym jako przykładu hagiografii i archetypu ascety.
Filozofia Świętego Augustyna: zaznaczenie wpływu filozofii Świętego Augustyna na postać Aleksego.
Etapy życia Aleksego: prezentacja etapów życia Aleksego: cudowne narodziny, beztroskie dzieciństwo, ślub i wyrzeczenie się dóbr, asceza i cuda, śmierć męczeńska.
Motyw fuga mundi: wyjaśnienie motywu fuga mundi jako oderwania od świata i poświęcenia się kontemplacji.
Cuda pośmiertne: omówienie cudów pośmiertnych jako dowodów świętości Aleksego.
Asceza wg Świętego Franciszka: Porównanie ascezy Aleksego z ascezą ukazaną w Kwiatkach świętego Franciszka.
VIII. Śmierć w kulturze średniowiecza
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią: omówienie Rozmowy Mistrza Polikarpa ze Śmiercią jako utworu ukazującego śmierć jako jedyną sprawiedliwość.
Wizualizacja śmierci: opis przerażającego wyglądu Śmierci i jej bezlitosnej natury.
Satyra i krytyka stanów: wyjaśnienie satyrycznego charakteru utworu i krytyki różnych stanów społecznych.
Danse macabre: zaznaczenie związku utworu z motywem danse macabre w sztuce.
Memento mori: Wyjaśnienie motywu memento mori jako zachęty do dobrego życia i przygotowania na śmierć.
IX. Ostatni pojedynek – filmowe odzwierciedlenie epoki
Akcja filmu i kontekst historyczny: omówienie akcji filmu Ostatni pojedynek, osadzonej we Francji pod koniec XV wieku, i kontekstu historycznego: wojny stuletniej, schizmy w Kościele, zagrożenia ze strony islamu.
Spór o ziemię i żonę: prezentacja głównego konfliktu filmu – sporu między rycerzami o ziemię i żonę, ukazując znaczenie honoru w społeczeństwie feudalnym.
Sąd boży i teocentryzm: wyjaśnienie koncepcji „sądu bożego” jako odzwierciedlenia teocentryzmu epoki.
Pojedynki sądowe i ordalia: omówienie pojedynków sądowych jako jednego z typów ordaliów i ich znaczenia w średniowiecznym sądownictwie.
Stosunek Kościoła do ordaliów: zaznaczenie sprzeciwu Kościoła wobec ordaliów i prób ograniczania ich stosowania.
Pojedynki w Polsce: krótkie omówienie historii pojedynków sądowych w Polsce.
Motywy w filmie: wskazanie na obecność motywów memento mori, danse macabre, ars bene moriendi i ars amandi w filmie.
Krótkie pytania testowe:
Czym charakteryzował się uniwersalizm w średniowieczu?
Uniwersalizm w średniowieczu charakteryzował się panowaniem jednej religii – chrześcijaństwa – w całej Europie oraz powszechnym użyciem łaciny jako języka nauki i kultury.
Wyjaśnij pojęcie teocentryzmu i jego wpływ na kulturę średniowieczną.
Teocentryzm to światopogląd, w którym Bóg jest centrum wszechświata i wszelkie działania człowieka mają służyć jego chwale. Wpłynęło to na kulturę średniowieczną, nadając jej religijny charakter i podporządkowując ją naukom Kościoła.
Wymień trzy zabytki języka polskiego z epoki średniowiecza.
Trzy zabytki języka polskiego z epoki średniowiecza to: „Bulla gnieźnieńska”, „Księga henrykowska” i „Bogurodzica”.
Na czym polega motyw deesis w „Bogurodzicy”?
Motyw deesis w „Bogurodzicy” polega na przedstawieniu Marii i Jana Chrzciciela jako pośredników między wiernymi a Chrystusem, który zasiada na tronie jako Pantokrator.
Jakie emocje wyraża plankt i czym różni się od trenu?
Plankt wyraża żal i ból po stracie bliskiej osoby, skupiając się na emocjach podmiotu lirycznego, w przeciwieństwie do trenu, który koncentruje się na wychwalaniu zmarłego.
Wymień trzech średniowiecznych filozofów i krótko opisz ich poglądy.
Trzech średniowiecznych filozofów to: Święty Augustyn (głosił walkę duchowości z cielesnością), Święty Tomasz z Akwinu (uważał, że wiara jest ukoronowaniem wiedzy) i Święty Franciszek z Asyżu (głosił afirmację świata i pochwałę wszystkiego, co żyje).
Jakie są główne cechy etosu rycerskiego?
Etos rycerski charakteryzował się: służbą Bogu, honorem, wiernością królowi i ojczyźnie, odwagą, męstwem, szacunkiem dla przeciwników (z wyjątkiem innowierców) i dbaniem o dobrą sławę.
Opisz krótko fabułę „Pieśni o Rolandzie”.
„Pieśń o Rolandzie” opowiada historię rycerza Karola Wielkiego, który ginie w walce z Saracenami, broniąc tylnej straży wojsk królewskich. Umiera jako wzór cnót rycerskich i chrześcijańskich.
Na czym polegała idea „sądu bożego” w średniowieczu?
„Sąd boży” w średniowieczu to sposób rozstrzygania sporów, w którym wierzono, że Bóg sam wskaże winnego lub niewinnego poprzez wynik próby (np. pojedynku).
Wyjaśnij znaczenie motywu memento mori w kontekście kultury średniowiecza.
Motyw memento mori („pamiętaj o śmierci”) w kulturze średniowiecza miał zachęcać do życia w sposób godny i pobożny, aby nie bać się śmierci i Sądu Ostatecznego.
Jaki wpływ miały motywy memento mori, danse macabre i ars bene moriendi na kulturę średniowiecza?
Motywy memento mori (pamiętaj o śmierci), danse macabre (taniec śmierci) i ars bene moriendi (sztuka dobrego umierania) miały ogromny wpływ na kulturę i mentalność średniowiecza. Przypominając o kruchości ludzkiego życia i nieuchronności śmierci, skłaniały do refleksji nad sensem istnienia, do pokuty i do prowadzenia życia zgodnego z zasadami wiary.
Czym charakteryzowała się literatura parenetyczna w średniowieczu?
Literatura parenetyczna to utwory mające na celu pouczenie czytelnika i zachęcenie go do naśladowania wzorców osobowych. W średniowieczu do popularnych wzorców należały postacie rycerza, władcy, ascety i świętego. Przykłady literatury parenetycznej to m.in. pieśni o czynach rycerskich, kroniki opisujące życie władców, żywoty świętych i legendy.
PYTANIA DO FILMU
Jak film „Ostatni pojedynek” pomaga w zrozumieniu epoki średniowiecza?
Film Ridleya Scotta „Ostatni pojedynek” stanowi doskonałe narzędzie do zgłębienia realiów epoki średniowiecza. Akcja filmu, osadzona w XIV-wiecznej Francji, ukazuje kluczowe aspekty tamtych czasów, takie jak: system feudalny, rycerski kodeks honorowy, wpływ Kościoła na życie społeczne i polityczne, a także brutalność i surowość ówczesnego prawa. „Ostatni pojedynek” skupia się na autentycznym wydarzeniu – ostatnim sądzie bożym zarządzonym przez króla Francji – i w realistyczny sposób przedstawia mentalność ówczesnych ludzi, ich wierzenia i obyczaje.
Czym charakteryzował się teocentryzm w średniowieczu i jak to ukazano w filmie?
Teocentryzm, czyli pogląd stawiający Boga w centrum wszechświata, stanowił fundament średniowiecznego światopoglądu. W filmie „Ostatni pojedynek” teocentryzm widoczny jest w wielu aspektach, m.in. w ogromnej władzy Kościoła, w wierze w boskie interwencje, w traktowaniu pojedynku jako sądu bożego, a także w przekonaniu, że życie doczesne jest jedynie przygotowaniem do życia wiecznego.
Jakie archetypy i wzorce osobowe epoki średniowiecza przedstawiono w filmie?
„Ostatni pojedynek” ukazuje kilka archetypów i wzorców osobowych typowych dla średniowiecza. Główny bohater, rycerz Jean de Carrouges, reprezentuje archetyp idealnego rycerza, kierującego się honorem, odwagą i lojalnością. Jego przeciwnik, Jacques Le Gris, uosabia ambitnego i pozbawionego skrupułów dworzanina, a żona Jeana, Marguerite de Carrouges, staje się symbolem kobiety uwięzionej w patriarchalnym systemie społecznym.
Na czym polegały pojedynki sądowe i jaką rolę odegrały w filmie?
Pojedynki sądowe, zwane także „sądami bożymi”, stanowiły w średniowieczu jeden ze sposobów rozstrzygania sporów, w których brakowało dowodów winy. Wierząc w boską interwencję, uważano, że Bóg zapewni zwycięstwo stronie mającej rację. W „Ostatnim pojedynku” pojedynek stanowi punkt kulminacyjny filmu, a jego wynik ma rozstrzygnąć nie tylko spór między rycerzami, ale także los oskarżonej o krzywoprzysięstwo Marguerite.
Czym były ordalia i jak Kościół odnosił się do tej praktyki?
Ordalia stanowiły rodzaj dowodów w średniowiecznym sądownictwie, opierający się na wierze w boską interwencję. Oprócz pojedynków sądowych do ordaliów należały m.in. próba żelaza i próba wody. Kościół stopniowo odchodził od aprobaty dla ordaliów, uznając je za barbarzyńskie i sprzeczne z chrześcijańskim duchem. Sobór Laterański IV w 1215 roku zabronił duchownym udziału w sądach bożych, a sobór trydencki w 1563 roku nałożył klątwę na uczestników pojedynków.
Jakie znaczenie ma film „Ostatni pojedynek” dla współczesnego widza?
„Ostatni pojedynek” to nie tylko film historyczny, lecz także uniwersalna opowieść o ludzkich namiętnościach, zdradzie, zemście i walce o sprawiedliwość. Choć osadzony w realiach średniowiecza, porusza tematy aktualne również w dzisiejszych czasach. Film skłania do refleksji nad naturą prawdy, nad rolą kobiet w społeczeństwie, nad wpływem władzy i nad siłą wiary.
Pytania esejowe:
Porównaj i skontrastuj średniowieczne wzorce osobowe: rycerza i ascety. Jakie wartości reprezentowały te wzorce i jak były one ukazywane w literaturze?
Omów rolę Kościoła w kształtowaniu kultury i społeczeństwa średniowiecznego. Jak teocentryzm wpływał na różne dziedziny życia?
Przeanalizuj motyw śmierci w literaturze średniowiecznej, odwołując się do przykładów omawianych utworów. Jakie funkcje pełnił ten motyw i jak ewoluował?
„Ostatni pojedynek” Ridleya Scotta to film osadzony w średniowieczu. Jakie elementy kultury i obyczajów tej epoki zostały w nim ukazane? W jaki sposób film oddaje ducha epoki?
Na podstawie analizy „Bogurodzicy” i „Lamentu świętokrzyskiego” omów różne sposoby przedstawiania Marii w literaturze średniowiecznej. Jakie funkcje pełniła postać Matki Boskiej w ówczesnej kulturze?
GLOSARIUSZ, czyli najważniejsze pojęcia z epoki średniowiecza, które musisz znać na maturę z polskiego:
Ad maiorem Dei gloriam – łacińska fraza oznaczająca „ku większej chwale Boga”, którą twórcy anonimowi sygnowali swoje dzieła, podkreślając ich religijny charakter.
Archetyp ascety – wzorzec świętego, odrzucającego dobra materialne na rzecz życia duchowego, reprezentowany np. przez św. Aleksego.
Archetyp rycerza – ideał rycerza odważnego, honorowego, walczącego o wiarę i ojczyznę, symbol etosu rycerskiego. Przykład: Roland z Pieśni o Rolandzie.
Archetyp władcy – władca chrześcijański, który dba o swój lud i państwo, wierny Bogu, jak Karol Wielki czy Bolesław Chrobry.
Ars bene moriendi – „sztuka pięknego umierania”- kodeks rycerski przewidujący honorowe oddanie życia za wiarę, króla lub ojczyznę.
Ars moriendi – kodeks „sztuki umierania”, który wyznaczał wzór godnego umierania zgodnie z etosem rycerskim. Umieranie powinno być świadome, z modlitwą i pokutą, jak ukazano w Pieśni o Rolandzie.
Asceza franciszkańska – życie zgodne z naturą, pochwała całego stworzenia, afirmacja istnienia jako daru Boga, przykład: Kwiatki świętego Franciszka.
Augustianizm – system filozoficzno-religijny św. Augustyna, podkreślający ograniczoność ludzkiego rozumu, potrzebę łaski Bożej do poznania prawdy oraz konflikt między duszą a ciałem.
Bogurodzica – najstarsza polska pieśń religijna, mająca status hymnu narodowego rycerstwa, odzwierciedlająca motyw deesis.
Carmen patrium – łacińskie określenie „pieśń ojców”, odnoszące się do Bogurodzicy jako pieśni narodowej.
Chrystianizacja Europy – proces rozprzestrzeniania się chrześcijaństwa, wpływający na kulturę, politykę i społeczeństwo średniowiecznej Europy, który zapoczątkowano od V wieku, wzmocniony przez wyprawy krzyżowe.
Danse macabre – „taniec śmierci” motyw ukazujący równość wszystkich wobec śmierci, często przedstawiany w sztuce i literaturze.
Deesis – motyw w ikonografii religijnej przedstawiający Chrystusa Pantokratora otoczonego przez Marię i Jana Chrzciciela jako pośredników.
Dwujęzyczność średniowiecza – obecność literatury w łacinie i rozwój języków narodowych, w Polsce m.in. Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie.
Franciszkanizm – ruch religijno-filozoficzny zapoczątkowany przez św. Franciszka z Asyżu, podkreślający miłość do natury, ubóstwo i radość istnienia w harmonii z przyrodą jako formy pochwały Boga.
Fuga mundi – „ucieczka od świata”, odrzucenie dóbr doczesnych dla życia duchowego, ideał ascezy i kontemplacji.
Hagiografia – żywoty świętych, np. Legenda o świętym Aleksym, ukazujące wzorce świętości i ascezy.
Lament świętokrzyski – polski plankt wyrażający ból i cierpienie Matki Boskiej pod krzyżem, ukazujący ją jako postać ludzką, matkę cierpiącą z powodu śmierci syna, co odróżnia go od wyniosłego obrazu Marii w Bogurodzicy.
Literatura parenetyczna – utwory promujące wzorce osobowe godne naśladowania, jak rycerz, władca, święty.
Memento mori – przestroga „pamiętaj, że umrzesz”, popularna w średniowieczu jako przypomnienie o przemijaniu i znaczeniu życia wiecznego.
Misterium – średniowieczny dramat religijny oparty na wątkach biblijnych, służący przybliżaniu treści Pisma Świętego ludziom niepiśmiennym, którego przykładem są zaginione fragmenty Lamentu świętokrzyskiego.
Ordalia – próby sądowe mające na celu udowodnienie niewinności przez Boży werdykt, np. pojedynek sądowy, próba żelaza, próba wody.
Pieśń o Rolandzie – epicka pieśń rycerska opisująca ideał rycerza walczącego w imię wiary i honoru, fundamentalny dla etosu rycerskiego.
Psychomachia – walka dobra ze złem o duszę człowieka, widoczna np. w śmierci Rolanda, który wybiera Boga.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – średniowieczny utwór satyryczny, gdzie Śmierć wyśmiewa grzechy i przywary wszystkich stanów, przypominając o nieuchronności śmierci i upokorzeniu materialnych aspiracji.
Scholastyka – metoda filozoficzna interpretująca Biblię, związana z myślicielami jak św. Tomasz z Akwinu, poszukująca harmonii między wiedzą a wiarą.
Tańce śmierci (danse macabre) – motyw artystyczny i literacki symbolizujący równość ludzi wobec śmierci, przedstawiany jako korowód ludzi wszystkich stanów prowadzonych przez Śmierć.
Teocentryzm – światopogląd stawiający Boga w centrum życia i zainteresowań ludzi epoki.
Tomizm – system filozoficzny św. Tomasza z Akwinu, łączący wiarę i rozum, podkreślający racjonalność natury, hierarchię bytów oraz dążenie człowieka do Boga.
Tristan i Izolda – romans rycerski ukazujący temat miłości dworskiej, konfliktu między honorem a uczuciem.
Uniwersalizm – koncepcja jedności kulturowej i religijnej Europy w średniowieczu, bazująca na dominacji chrześcijaństwa i języka łacińskiego.
Rada Programowa:
dr Joanna Zabłocka-Skorek – filmoznawczyni, trenerka edukacji medialnej dyrektor programowa – ogólna koncepcja programu, dobór filmów i tematów zajęć.
dr Marcin Skorek – filmoznawca, trener edukacji medialnej, konsultant merytoryczny.
Aneta Korycińska – „Baba od polskiego” polonistka, oligofrenopedagożka, podcasterka, popularyzatorka wiedzy o języku i literaturze polskiej
Joanna Kamola – psycholożka
Aleksandra Urbanowicz-Nieradko, Łukasz Nieradko – edukatorzy (współautorzy cyklu KinoPrzedszkole)