Kino szkoła

I. Pojęcia i postawy w romantyzmie

• romantyzm – epoka kulturowa wywodząca się od łacińskiego „romanus”, oznaczającego „rzymski”; cechuje się odrzuceniem chłodnego rozumu na rzecz uczucia i wyobraźni
• improwizacja – działanie bez przygotowania, twór powstający spontanicznie, nie wiadomo dokąd zaprowadzi
• indywidualizm – poczucie wyjątkowości, samotności i oddzielenia od społeczeństwa, gdzie bohater jawi się jako jednostka nie do końca zrozumiana przez otoczenie
• irracjonalizm – przekonanie, że świat można poznać przez uczucia, nie tylko za pomocą rozumu
• ironia romantyczna – przypominanie o fikcyjności dzieła, kpina z ustalonego porządku świata, ukazywanie paradoksów i wieloznaczności (np. w „Balladynie”, „Beniowskim”)
• ludowość – wynoszenie kultury ludowej do rangi wielkiej sztuki i poezji, gdzie wierzenia i tradycje stanowią źródło wiedzy o świecie
• mesjanizm – przekonanie o istnieniu lub nadejściu mesjasza (jednostki lub narodu), który poprowadzi innych ku wolności i świetlanej przyszłości; w III części „Dziadów” Polska ukazywana jest jako cierpiący Chrystus
• mistycyzm – pogląd zakładający, że duchowy kontakt z bóstwem można uzyskać przez sny, widzenia czy objawienia, a poznanie świata następuje przez intuicję i wiarę
• okres burzy i naporu – nurt poprzedzający romantyzm (niem. „Sturm und Drang”), charakteryzujący się buntem, dramatyzmem jednostki i krytyką ustalonego porządku
• orientalizm – fascynacja kulturą wschodnią, jej językiem i krajobrazami, jak w „Sonetach krymskich” Mickiewicza czy „Giaurze” Byrona
• poezja transcendentna – wyobrażenie poety, który widzi więcej niż inni, dostrzega to, co niewidzialne i niewyrażalne
• profetyzm – zdolność proroczego przewidywania przyszłości
• prometeizm – postawa, w której jednostka z miłości do ludzi podejmuje walkę z siłami wyższymi, działając nie tylko dla siebie, lecz także dla zbiorowości
• prowidencjalizm – przekonanie, że losem i historią zarządza boska Opatrzność, wpisana w boski plan
• spirytualizm – wiara, że świat ma duchowy wymiar, a wiedzę o nim zdobywa się przez intuicję i wiarę
• teodycea – próba wyjaśnienia pochodzenia zła w świecie stworzonym przez dobrego Boga
• tyrteizm – postawa wyrażająca w poezji nawoływanie do obrony ojczyzny, gdzie najważniejsza jest miłość do kraju
• wallenrodyzm – działanie podstępem i zdradą, podejmowane dla osiągnięcia szczytnego celu (np. obrony ojczyzny), gdzie cel uświęca środki
• Weltschmerz – uczucie głębokiego bólu świata, poczucie bezsensu istnienia

II. Motywy i tematy popularne w sztuce romantycznej

• arkadyjskość – motyw rajski, przedstawiający spokój i dobrobyt, jak w opisach dworku w Soplicowie
• bunt jednostki – motyw, w którym bohater sprzeciwia się zastanemu porządkowi świata i normom społecznym
• fantastyka – obecność nadprzyrodzonych zjawisk, które pojawiają się w czasie, miejscu i akcji utworu
• frenetyzm – nagromadzenie elementów budzących grozę (np. demony, burza, noc), tworzące gotycki nastrój
• historyzm – osadzanie akcji w dawnych epokach (starożytność, średniowiecze, barok) w celu komentowania współczesnych problemów
• martyrologia – tematyka męczeństwa i cierpienia narodów, podkreślająca poświęcenie w imię wiary i ojczyzny
• nieszczęśliwa miłość – uczucie romantyczne, które często kończy się rozstaniem lub tragedią
• patriotyzm – miłość do ojczyzny, wyrażająca się w gotowości do walki o wolność kraju
• przemiana duchowa – wewnętrzna metamorfoza bohatera pod wpływem traumatycznych doświadczeń
• przyroda – element komentujący wydarzenia, odzwierciedlający stany wewnętrzne bohaterów i obecność sił wyższych
• psychomachia – symboliczna bitwa między dobrem a złem, wyrażająca moment wyboru moralnego
• samobójstwo – dramatyczne wyjście bohatera z życia w obliczu niemożności pogodzenia się z własnymi wartościami
• sobowtór i przemiana – motyw dwoistości ludzkiego losu, gdzie bohater przechodzi głęboką zmianę tożsamości
• szaleństwo – postawa, w której tylko obłąkani, dzieci i prawdziwi poeci dostrzegają to, co ukryte przed innymi
• tajemnica – zamiłowanie romantyków do niedopowiedzeń i ukrytych sensów, dodających dziełom głębi
• tragizm – cecha bohatera romantycznego, którego życie jest skazane na klęskę, co podkreśla dramatyzm ludzkiej egzystencji

III. Cechy stylu romantycznego

• barwne, dynamiczne opisy – przedstawianie świata oczami bohaterów, filtrowane przez ich emocje
• uczuciowość – dominacja przeżyć wewnętrznych i emocji nad chłodnym rozumem
• budowanie nastroju – tworzenie atmosfery grozy, tajemnicy czy melancholii za pomocą szczegółowych opisów
• harmonia sztuk – przekonanie, że różne dziedziny artystyczne łączą się, tworząc spójną wizję świata

IV. Typy bohatera romantycznego

• bohater werterowski – postać inspirowana „Cierpieniami Młodego Wertera” Goethego, obdarzona wielkim talentem, wrażliwa i skazana na niezrozumienie
• bohater faustyczny – postać pragnąca poznania prawdy za wszelką cenę, gotowa łamać zasady moralne w dążeniu do celu
• bohater bajroniczny – indywidualista, buntownik z tragicznym losem, zmagający się z wyrzutami sumienia i demonami przeszłości
• bohater hamletyczny – postać rozdarta, nieumiejąca odnaleźć się w społeczeństwie, pełna wątpliwości i wewnętrznych konfliktów
• bohater wallenrodyczny – postać działająca podstępem, wykorzystująca zdradę dla osiągnięcia wyższego celu patriotycznego
• bohater pielgrzym – wędrowiec, poszukujący sensu życia zarówno w podróży fizycznej, jak i duchowej
• bohater artysta – postać utożsamiająca się z twórczością, widząca świat w sposób wyjątkowy i czerpiąca inspirację z wewnętrznych przeżyć
• bohater prometejski – jednostka gotowa poświęcić własne życie dla dobra ludzkości, zbliżona do mitu o Prometeuszu
• bohater dziecko – symbol pierwotnej niewinności i spontaniczności, odzwierciedlający niezepsutą wrażliwość

V. Gatunki literackie w romantyzmie

• poemat dygresyjny – utwór, w którym fabuła służy pretekstowi do osobistych i refleksyjnych rozważań autora
• powieść poetycka – forma łącząca liryczny język z narracją, silnie nacechowana subiektywnymi przeżyciami
• dramat romantyczny – spektakl łamiący zasady jedności czasu, miejsca i akcji, łączący elementy realistyczne z fantastycznymi
• epopeja – długi, wierszowany utwór opisujący kluczowe momenty dziejowe społeczeństwa (np. „Pan Tadeusz”)
• sonet – forma poetycka o stałej budowie, wykorzystywana do wyrażania intensywnych uczuć i refleksji
• oda – uroczysty utwór wierszowany, wychwalający wartości (np. „Oda do młodości” Mickiewicza)

VI. Wybrane dzieła i postaci romantyczne

• „Dziady cz. III” – dramat Adama Mickiewicza, łączący elementy mistycyzmu, mesjanizmu i patriotyzmu, będący manifestem popowstaniowym
• „Pan Tadeusz” – epopeja narodowa Adama Mickiewicza, ukazująca sielankowy obraz szlachty i tęsknotę za ojczyzną
• „Kordian” – dramat Juliusza Słowackiego, opisujący przemianę młodego bohatera od melancholijnego chłopca do aktywnego patrioty
• „Balladyna” – dramat Juliusza Słowackiego, łączący elementy fantastyki z tragicznymi wydarzeniami, opowiadający o żądzy władzy i moralnych wyborach
• „Cierpienia młodego Wertera” – powieść epistolarna Johanna Wolfganga Goethego, będąca manifestem uczuciowości i indywidualizmu
• „Faust” – dramat Johanna Wolfganga von Goethego, ukazujący dążenie do poznania i przekraczania ludzkich granic
• postaci takie jak Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i Cyprian Kamil Norwid – czołowi przedstawiciele romantyzmu, których twórczość wywarła trwały wpływ na kulturę i literaturę

VII. Wydarzenia historyczne związane z romantyzmem

• powstanie listopadowe – zryw niepodległościowy w Polsce w latach 1830–1831, którego skutki i represje stały się inspiracją dla twórców romantycznych
• zesłanie – kara stosowana przez carat, która wpłynęła na emigrację twórców i kształtowanie się romantycznej literatury