Wszystko, co musisz wiedzieć o epokach i motywach literackich na maturze podstawowej!

Zastanawiasz się, co naprawdę trzeba powtórzyć przed maturą podstawową z języka polskiego? Przygotowałam dla Ciebie zestawienie najważniejszych pojęć, kontekstów i motywów literackich uporządkowanych według epok – od starożytności po współczesność. Znajdziesz tu zarówno terminy kluczowe do funkcjonalnej analizy tekstów, jak i przykłady z lektur obowiązkowych. Treści wykreślone z wymagań zostały oznaczone, żebyś nie tracił czasu na zbędne informacje.

To nie tylko ściąga – to narzędzie, które pomoże Ci pisać lepiej, trafniej i dojrzalej. Wykorzystaj je przy pisaniu rozprawki, analizie tekstów nieliterackich i przygotowaniach do egzaminu ustnego.

starożytność

antyk – najważniejsze pojęcia i motywy literackie (do funkcjonalnego omówienia utworów i kontekstów)

  • homo viator – człowiek w drodze, życie jako wędrówka

  • fatum – nieuchronność losu, przeznaczenie

  • człowiek jako boże igrzysko – jednostka zależna od sił wyższych

  • bohater prometejski – buntownik cierpiący za innych, symbol poświęcenia

  • stoicyzm – filozofia cnoty, równowagi i panowania nad emocjami

  • epikureizm – życie jako dążenie do przyjemności i unikania cierpienia

  • hybris – pycha prowadząca do upadku, przekroczenie granic wyznaczonych przez bogów

  • non omnis moriar – „nie wszystek umrę”, idea nieśmiertelności poety przez sztukę (por. Exegi monumentum)

Mitologia – postacie i motywy literackie

  • Syzyf – symbol bezcelowej, nieskończonej pracy (syzyfowe prace)

  • Prometeusz – bohater prometejski, mit o ofierze dla dobra ludzkości, Pandora i puszka niosąca nieszczęścia

  • Demeter i Kora (Persefona) – mit o porach roku, miłość matki i córki

  • Hades i zaświaty:

    • Cerber – trójgłowy pies strzegący wejścia do Hadesu

    • Styks – rzeka graniczna między światem żywych a umarłych

    • Charon – przewoźnik dusz

    • Hades – bóg podziemia

    • Persefona – królowa zaświatów

    • Pola Elizejskie – miejsce szczęśliwe dla dusz sprawiedliwych

    • Tartar – miejsce kary dla złoczyńców

Dramat antyczny

„Antygona” Sofoklesa 

  • Antygona i Kreon jako bohaterowie tragiczni

  • konflikt między prawem boskim a ludzkim, motywy fatum i hybris

Eposy Homera

  • „Iliada” – wojna trojańska, Achilles, Hektor

    • cechy eposu: retardacje, inwokacja, styl wysoki

    • motywy: upadek Troi, człowiek jako pionek w grze bogów, koń trojański

  • „Odyseja” – podróż Odyseusza (Ulissesa), 

    • archetyp homo viator, spryt, cierpliwość i determinacja

Biblia

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • cierpienie – doświadczenie graniczne, próba wiary i sensu istnienia

  • parabola – przypowieść z morałem, wieloznaczna, o charakterze dydaktycznym

  • genesis – początek, stworzenie świata i człowieka

  • vanitas vanitatum et omnia vanitas – marność nad marnościami, wszystko marność

  • apokalipsa – objawienie, wizja końca świata, walka dobra ze złem

  • piętno – znak winy, nieusuwalne brzemię (np. piętno Kaina)

Księga Rodzaju

  • motyw genesis – stworzenie świata, ludzi i porządku rzeczy

  • drzewo poznania dobra i zła – symbol granicy, wolnej woli i odpowiedzialności

  • piętno Kaina – kara za bratobójstwo, symbol wykluczenia i winy

  • grzech pierworodny – utrata pierwotnej niewinności i bliskości z Bogiem

  • arka Noego – ratunek dla sprawiedliwych, symbol nowego początku

  • Abraham i Izaak – próba wiary, posłuszeństwo wobec Boga, motyw ofiary

Księga Koheleta

  • vanitas vanitatum et omnia vanitas – refleksja nad marnością rzeczy ziemskich

  • przesłanie: życie jest krótkie, ale wartościowe, jeśli przeżyte z wiarą i mądrością

  • nie nihilizm, lecz zachęta do życia zgodnego z etyką i umiarem

Księga Hioba

  • człowiek jako boże igrzysko – poddany próbie bez winy

  • motyw cierpienia – jako element planu Bożego, niepojętego dla ludzkiego rozumu

  • pytanie o sens cierpienia i sprawiedliwość Boga

Apokalipsa św. Jana

  • apokalipsa jako gatunek – teofania, objawienie prawd o końcu czasów

  • symbole:

    • Baranek Boży – Chrystus jako ofiara zbawiająca świat

    • liczba 666 – symbol zła, Antychrysta

    • liczby – znaczenia symboliczne (np. 7 jako pełnia, 12 jako wspólnota)

Przypowieści (parabole)

  • krótkie narracje dydaktyczne – ukazujące uniwersalne prawdy moralne

  • często stosowane przez Jezusa w Ewangeliach

  • przykład: przypowieść o miłosiernym Samarytaninie, o synu marnotrawnym, o siewcy

średniowiecze

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • memento mori – pamiętaj o śmierci

  • danse macabre – taniec śmierci, równość wszystkich wobec śmierci

  • asceza – wyrzeczenie się dóbr doczesnych, umartwianie ciała i ducha

  • ars bene moriendi – sztuka dobrego umierania, przygotowania do śmierci

  • Stabat Mater dolorosa – Matka Boska bolejąca pod krzyżem

  • chanson de geste – pieśń o czynach, epos rycerski

  • Deesis – motyw w ikonografii: Matka Boska i Jan Chrzciciel pośredniczący między człowiekiem a Chrystusem

  • panteizm – obecność Boga w przyrodzie

  • franciszkanizm – radość życia, miłość do świata stworzonego, pokora

  • psychomachia – walka dobra ze złem w duszy człowieka

  • hagiografia – żywoty świętych, wzorce cnót

  • historiografia – dziejopisarstwo, opis historii w duchu moralizatorskim

Bogurodzica

  • najstarsza polska pieśń religijna

  • motyw Deesis – Matka Boska, Chrystus, Jan Chrzciciel jako pośrednicy

  • Matka Boska jako Matka Gospodzina, Matka Syna Bożego – pełna czci i majestatu

  • modlitwa rycerska – prośba o opiekę w walce i zbawienie

Lament świętokrzyski

  • Matka Boska jako cierpiąca kobieta – lamentująca nad losem Syna

  • obraz Maryi jako Matki boleściwej – Stabat Mater dolorosa

  • emocjonalna prośba o wsparcie, przeżywanie bólu w sposób ludzki

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

  • motyw danse macabre – śmierć dosięga wszystkich, bez względu na status społeczny

  • dialog z personifikacją śmierci – groteskowy, dydaktyczny

Pieśń o Rolandzie

  • chanson de geste – epos rycerski, pieśń o czynach bohaterskich

  • ars bene moriendi – godna śmierć w walce za ojczyznę i wiarę

  • psychomachia – wewnętrzna walka bohatera, konflikt między obowiązkiem a emocjami

renesans

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • człowiek jako wartość – godność osoby ludzkiej, refleksja nad miejscem człowieka w świecie

  • człowiek jako boże igrzysko – istota wielka i słaba zarazem, rozdarta między rozumem a losem

  • epikureizm – życie jako sztuka cieszenia się chwilą, rozważna radość

  • stoicyzm – postawa opanowania, zgody na los, harmonia wewnętrzna

  • panteizm – obecność Boga w dziele stworzenia

  • Deus artifex – Bóg jako artysta, stwórca pięknego i uporządkowanego świata

  • Homo artifex – człowiek jako twórca, artysta, jednostka rozumna i kreatywna

  • patriotyzm – troska o ojczyznę, odpowiedzialność obywatelska

  • szlachta – klasa społeczna z ideałem obywatela i obrońcy Rzeczypospolitej

  • antemurale Christianitatis – Polska jako przedmurze chrześcijaństwa

  • Mater Polonia – ojczyzna jako matka, źródło tożsamości i obowiązków

  • cnota – wartość etyczna i obywatelska, wewnętrzne doskonalenie

  • theatrum mundi – świat jako scena, życie jako spektakl, rola człowieka w świecie

  • fortuna – zmienność losu, kapryśność przeznaczenia

Pieśni, fraszki i treny Jana Kochanowskiego

  • „Pieśń o spustoszeniu Podola”

    • idea antemurale Christianitatis

    • krytyka wad szlachty i jej bierności wobec zagrożeń

    • wezwanie do odpowiedzialności za wspólnotę

  • Fraszka „O żywocie ludzkim”

    • motyw theatrum mundi

    • życie jako gra pozorów, przemijalność, niedoskonałość świata

  • Treny 

    • wyraz kryzysu renesansowego stoicyzmu i wiary po śmierci córki

    • refleksja nad sensem cierpienia, zwątpienie i odbudowa światopoglądu

    • konfrontacja ideałów z rzeczywistością – upadek i powrót do cnoty

barok

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • vanitas vanitatum et omnia vanitas – marność nad marnościami, wszystko marność; motyw przemijalności i nietrwałości życia ziemskiego

  • sarmatyzm – światopogląd i styl życia szlachty polskiej: tradycjonalizm, religijność, duma narodowa, często przerysowany i konserwatywny

  • antemurale Christianitatis – Polska jako obrończyni chrześcijaństwa przed „niewiernymi” (np. Turkami)

  • figury egzystencji – metafory życia ludzkiego:

    • życie jako punkt – krótkość istnienia

    • życie jako labirynt – zagubienie, niepewność wyboru

    • życie jako sen – ulotność i złudność rzeczywistości

    • życie jako żegluga – wędrówka przez niebezpieczeństwa

    • życie jako teatr – człowiek jako aktor w świecie pozorów (theatrum mundi)

  • koncept – zaskakujący, błyskotliwy pomysł poetycki, często oparty na paradoksie lub grze słów

„Makbet” Williama Szekspira

  • theatrum mundi – świat jako scena, na której człowiek odgrywa narzucone role

  • rola sił nadprzyrodzonych – czarownice jako katalizatory zła i symbol pokusy

  • motyw upadku moralnego bohatera, konflikt sumienia i ambicji

„Skąpiec” Moliera

  • postać Harpagona – imię znaczące (harpagon jako synonim skąpca)

  • komizm wielopoziomowy:

    • komizm postaci – przerysowane cechy bohatera

    • komizm językowy – powtarzalność, groteskowe sformułowania

    • komizm sytuacyjny – nieporozumienia, ironiczne zwroty akcji

  • dramat realistyczny – krytyka skrajnego materializmu i obłudy społecznej

oświecenie

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • sapere aude – „odważ się być mądrym”; zaufanie do rozumu jako narzędzia poznania

  • ucząc – bawić – zasada łączenia dydaktyzmu z rozrywką, charakterystyczna dla literatury oświeceniowej

  • libertynizm – swoboda myśli, wolność jednostki, odrzucenie dogmatów religijnych

  • kontusz kontra frak – symboliczny konflikt między tradycją szlachecką a nowoczesnością europejską

  • racjonalizm – wiara w rozum i logikę jako podstawowe źródła wiedzy

  • empiryzm – przekonanie, że poznanie pochodzi z doświadczenia zmysłowego

  • satyra – utwór krytykujący wady społeczne i ludzkie słabości, często w formie ironicznej

  • zachwyt nad rozumem – idea przewodnia epoki, rozum jako siła porządkująca świat

  • encyklopedie – symbol postępu, edukacji i systematyzacji wiedzy (na wzór francuskiej Encyklopedii)

  • aprioryzm poznawczy – poznanie niezależne od doświadczenia, opierające się na wrodzonych ideach

  • sielanka sentymentalna – idealizowany obraz wsi i uczucia, np. w poezji Franciszka Karpińskiego (miłość na tle natury, uczuciowość, prostota)

Bajki i satyry Ignacego Krasickiego

  • bajki jako alegorie – krótka forma narracyjna z morałem

    • postacie zwierząt i przedmiotów służą do ukazania prawd o człowieku

    • przykład: człowiek jako lis = spryt, przebiegłość

  • personifikacje – uosobienia cech ludzkich i zjawisk przyrodniczych

  • satyry – krytyka obyczajów szlacheckich, hipokryzji, ignorancji i obojętności społecznej

  • język prosty, zwięzły, klarowny – zgodny z zasadą komunikatywności i dydaktyzmu

romantyzm

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • bohater prometejski – buntownik gotowy cierpieć dla dobra innych, nosiciel idei poświęcenia

  • bohater werterowski – samotny, nadwrażliwy, nieszczęśliwie zakochany, buntujący się przeciw światu

  • bohater wallenrodyczny – skryty, działający pod maską, poświęcający siebie dla ojczyzny

  • bohater hamletyczny – rozdarty wewnętrznie, refleksyjny, niezdolny do działania

  • bohater-dziecko – czysty, niewinny, obdarzony intuicją moralną i wrażliwością

  • bohater bajroniczny – indywidualista, zbuntowany, często tragiczny i pociągający

  • mesjanizm – Polska jako naród wybrany, który cierpi za inne narody

  • Polska Winkelriedem narodów – metafora poświęcenia Polski za inne narody Europy

  • Polska Chrystusem narodów – Polska jako ofiara historii, zbawiająca inne narody

  • powstanie listopadowe – kontekst historyczny i źródło rozczarowania politycznego

  • ludowość – zainteresowanie folklorem, ludem i jego duchowością

  • motyw zmiany imienia – symbol przemiany duchowej lub moralnej

  • orientalizm – fascynacja kulturami Wschodu, egzotyzm i tajemniczość

  • historyzm (poetyka maski) – stylizacja historyczna, przenoszenie idei w przeszłość

  • non omnis moriar – nieśmiertelność poprzez twórczość

  • oniryzm – poetyka snu, widzeń i halucynacji

  • psychomachia – wewnętrzna walka dobra ze złem

  • martyrologia – cierpienie i ofiara narodu, przedstawianie męczeństwa

„Ballady i romanse” Adama Mickiewicza

  • ludowość – odwołania do wierzeń ludowych i folkloru

  • rola sił nadprzyrodzonych – duchy, zjawy, niewytłumaczalne zdarzenia

  • motyw winy i kary – zbrodnia zawsze pociąga za sobą karę

  • nawiązania do Szekspira – groza, dramatyzm, konflikt moralny

„Dziady” cz. II

  • ludowość – obrzęd dziadów jako element kultury ludowej

  • synkretyzm rodzajowy i religijny – połączenie różnych form literackich i religii

„Dziady” cz. III

  • rola sił nadprzyrodzonych – widzenia, duchy, ingerencja metafizyczna

  • motyw zmiany imienia – przemiana Gustawa w Konrada

  • bohater prometejski – Konrad jako buntownik walczący z Bogiem

  • ksiądz Piotr – figura mesjańska, wizjoner

  • mesjanizm – Polska jako Chrystus narodów

  • piętno Kaina – symbol odrzucenia i przeznaczenia

  • gatunek synkretyczny – dramat łączący elementy epickie, liryczne i dramatyczne

  • pieśń zemsty – wezwanie do walki i rewanżu

  • martyrologia – cierpienie narodu, opis prześladowań

  • wielka improwizacja – monolog Konrada, bunt przeciw Bogu

  • poetyka snu – widzenia, senne wizje, trans

  • psychomachia – wewnętrzny konflikt moralny i duchowy

„Pan Tadeusz”

  • cechy epopei – rozmach epicki, bohater zbiorowy, styl podniosły

  • bohater tragiczny i bajroniczny – Jacek Soplica

  • motyw zmiany imienia – przemiana Soplicy w Księdza Robaka

  • szlachta – portret warstwy społecznej

  • dworek – arkadia, symbol utraconej ojczyzny

  • natura opiekuje się ludźmi – zgodność człowieka i przyrody

  • Napoleon – nadzieja na odzyskanie niepodległości

  • patriotyzm – umiłowanie ojczyzny, tradycji i wspólnoty

„Balladyna” Juliusza Słowackiego

  • rola sił nadprzyrodzonych – ingerencja zjawisk magicznych

  • piętno Kaina – zbrodnia siostrzana, kara moralna

  • natura wymierza sprawiedliwość – deszcz, piorun, postać Goplany

  • ludowość – stylizacja językowa, treść oparta na legendach

  • odwołania do Szekspira – inspiracja „Makbetem” i „Hamletem”

„Zemsta” Aleksandra Fredry

  • trzy typy komizmu:

    • komizm postaci – charakterologiczne przerysowanie bohaterów

    • komizm sytuacyjny – nieporozumienia, konflikty, zwroty akcji

    • komizm językowy – zabawy słowem, powiedzonka, język szlachecki

  • nazwiska znaczące – Rejent, Cześnik, Papkin

  • szlachta – satyryczny portret środowiska ziemiańskiego

pozytywizm

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • praca organiczna – traktowanie społeczeństwa jak żywego organizmu; każda jego część musi działać sprawnie i harmonijnie

  • praca u podstaw – edukacja i pomoc warstwom najbiedniejszym

  • emancypacja – dążenie do równouprawnienia kobiet, walka o dostęp do edukacji i pracy

  • asymilacja mniejszości narodowych i wyznaniowych – współistnienie, integracja społeczna Żydów, Niemców, Litwinów

  • scjentyzm – przekonanie o nadrzędnej roli nauki i wiedzy w poznaniu świata

  • ewolucjonizm społeczny – rozwój społeczeństwa jako proces stopniowy, oparty na postępie

  • powstanie styczniowe – źródło rozczarowania romantyczną wizją walki, punkt wyjścia do realistycznej refleksji

  • język ezopowy – język aluzji i metafor używany dla ominięcia cenzury

  • ku pokrzepieniu serc – literatura mająca podnieść na duchu naród po klęskach

  • oniryzm – poetyka snu, wizje i halucynacje jako forma ekspresji wewnętrznych przeżyć

  • utylitaryzm – użyteczność literatury i sztuki, ich rola wychowawcza

  • powieść tendencyjna – literatura z wyraźnym przesłaniem ideowym i społecznym

„Lalka” Bolesława Prusa

  • powieść rozrachunkowa – analiza przyczyn upadku polskiego społeczeństwa

  • theatrum mundi – świat jako scena, życie jako gra pozorów

  • praca organiczna i praca u podstaw – pozytywistyczne ideały Wokulskiego

  • emancypacja 

  • asymilacja mniejszości – motyw relacji Wokulskiego ze Szlangbaumem

  • scjentyzm

  • ewolucjonizm

  • powstanie styczniowe – biografia Wokulskiego jako reprezentanta pokolenia

  • język ezopowy 

  • nierówności klasowe – konflikt między arystokracją a mieszczaństwem

  • bohater werterowski – Wokulski jako postać tragiczna, rozdarta między uczuciem a rozumem

  • Napoleon – mit bohatera, symbol utraconych nadziei

  • non omnis moriar 

„Potop” Henryka Sienkiewicza

  • ku pokrzepieniu serc – odbudowa morale narodu poprzez mitologizację historii

  • bohater bajroniczny – Kmicic jako postać dynamiczna, pełna namiętności i dramatycznych decyzji

  • motyw zmiany imienia – przemiana Kmicica w Babinicza jako symbol moralnej odnowy

  • etos rycerski – wierność ojczyźnie, odwaga, lojalność

  • motyw zdrady i odkupienia win – droga do wewnętrznego oczyszczenia

  • bohater wallenrodyczny – działanie pod fałszywą tożsamością w imię wyższych wartości

  • motyw oblężonej twierdzy – Jasna Góra jako symbol duchowej i narodowej siły

  • mitologizacja – heroizacja przeszłości, tworzenie narodowych wzorców

  • historyzm (poetyka maski) – stylizacja językowa i realia XVII wieku

  • sarmacja – obraz barwnego i dumnego świata szlacheckiego

„Zbrodnia i kara” Fiodora Dostojewskiego

  • motyw winy i kary – zbrodnia jako źródło moralnego upadku i wewnętrznego rozdarcia

  • oniryzm – sen jako forma ekspresji podświadomych lęków i wyrzutów sumienia

  • religia jako siła uzdrawiająca – duchowa przemiana Raskolnikowa pod wpływem Soni

modernizm / Młoda Polska

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • symbolizm – posługiwanie się wieloznacznymi symbolami wyrażającymi emocje, idee, przeżycia duchowe

  • ekspresjonizm – wyrazistość, deformacja rzeczywistości, kontrast

  • impresjonizm – uchwycenie ulotnych wrażeń, nastrojowość, subtelność 

  • neoromantyzm – powrót do romantycznych idei: duchowości, narodowości, wizji artysty jako wybrańca

  • dekadentyzm – poczucie schyłku cywilizacji, niemoc, znużenie i lęk przed przyszłością

  • fin de siècle – „koniec wieku” jako czas kryzysu wartości i przełomu epok

  • nirwana – wyzwolenie się z cierpienia, tęsknota za nieistnieniem

  • dandys – esteta, prowokator, jednostka świadomie ekscentryczna

  • nietzscheanizm – filozofia siły, nadczłowieka, przezwyciężenia słabości i konwenansów

  • schopenhauerianizm – pesymizm, przekonanie o bezsensowności istnienia

  • artysta kontra filister – konflikt między twórcą a mieszczańskim społeczeństwem, które odrzuca sztukę

  • sztuka dla sztuki – przekonanie o autonomii sztuki, brak funkcji dydaktycznej czy moralnej

„Wesele” Stanisława Wyspiańskiego

  • rola sił nadprzyrodzonych – duchy i widma jako emanacja zbiorowej podświadomości

  • podziały klasowe – niemożność porozumienia inteligencji i chłopów

  • neoromantyzm – powrót do motywów narodowych, mitów i postaci romantycznych

  • chata – symbol Polski: centrum wydarzeń, miejsce spotkania, zarazem przestrzeń zamknięta

  • obraz społeczeństwa – panorama polskich warstw społecznych, narodowych słabości i iluzji

  • rozbudowana symbolika – postaci widm i osób realnych jako znaki idei i lęków

  • chocholi taniec – symbol marazmu, zniewolenia, braku gotowości do działania

    • przesłanie: jeszcze to nie jest czas na odzyskanie niepodległości

dwudziestolecie międzywojenne

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • szukanie dróg na odbudowę Polski – refleksja nad kształtem niepodległego państwa, ideowe i społeczne dylematy młodego pokolenia

  • Skamandryci – grupa poetów głoszących afirmację życia, codzienności, języka potocznego i miasta (np. Tuwim, Słonimski, Lechoń, Iwaszkiewicz, Wierzyński)

  • futuryści – twórcy buntujący się przeciw tradycji, promujący nowoczesność, szybkość, energię, szok językowy

  • awangarda – eksperymenty formalne, nowoczesna poezja i proza, hasło: „minimum słów, maksimum treści”

„Przedwiośnie” Stefana Żeromskiego

  • tytuł znaczący – metafora czasu przejściowego, oczekiwania na właściwe „wiosenne” odrodzenie Polski

  • trzy drogi odbudowy Polski:

    • utopia szklanych domów – ideał nierealny, ale pociągający

    • reformy Gajowca – program pracy organicznej i stopniowych zmian społecznych

    • komunizm – radykalna droga rewolucyjna, odrzucona przez bohatera

  • nazwiska znaczące 

  • paralela losów głównego bohatera z losami Polski – zagubienie, dojrzewanie, konieczność wyboru własnej drogi ideowej

wojna i okupacja

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • człowiek zlagrowany – osoba odczłowieczona, zredukowana do biologicznego przetrwania (termin Tadeusza Borowskiego)

  • lagier – obóz koncentracyjny w hitlerowskim systemie represji

  • łagier – obóz pracy przymusowej w ZSRR (system sowiecki)

  • czas odwróconego dekalogu – epoka, w której wartości moralne tracą znaczenie, a zło staje się normą

  • czas apokalipsy spełnionej – doświadczenie końca świata moralnego, fizycznego i ludzkiego

  • pokolenie Kolumbów – młodzi ludzie urodzeni ok. 1920 roku, dojrzewający w czasie wojny

  • dehumanizacja – proces odbierania godności, uprzedmiotowienia człowieka

  • moralność – dylematy etyczne w sytuacjach granicznych

  • powstanie w getcie – dramatyczny akt oporu warszawskich Żydów w 1943 roku

  • obozy koncentracyjne – miejsca systemowego ludobójstwa i eksperymentów na ludziach

„Proszę państwa do gazu” Tadeusza Borowskiego

  • człowiek zlagrowany – więzień skoncentrowany na przetrwaniu, zobojętniały na cierpienie innych

  • lagier – Auschwitz jako miejsce całkowitego zniesienia człowieczeństwa

  • behawioryzm – narracja pozbawiona emocji, opis faktów i działań, nie ocen

  • najważniejsze to przetrwać – dewiza warunkująca postawy moralne

  • dehumanizacja – obojętność, uprzedmiotowienie ludzi, zanik empatii

„Ludzie, którzy szli” Tadeusza Borowskiego

  • człowiek zlagrowany – funkcjonowanie w świecie absurdu i przemocy

  • lagier – brutalność systemu obozowego

  • behawioryzm – obiektywizm, chłód, brak wartościowania

„Inny świat” Gustawa Herlinga-Grudzińskiego

  • łagier – sowiecki system opresji, obóz na Syberii

  • zawsze trzeba być ludzkim – główna teza etyczna autora, niezależnie od warunków

  • ważny fragment: „Ręka w ogniu” – alegoria moralnego oporu wobec zła

„Zdążyć przed Panem Bogiem” Hanny Krall

  • tytuł znaczący – śmierć jako nieunikniona, lecz można ją wyprzedzić, wybierając sposób umierania

  • powstanie w getcie – świadectwo Marka Edelmana, jednego z przywódców

  • Marek Edelman – postać prawdziwa, lekarz, żydowski działacz

  • demitologizacja – odbrązowienie heroizmu, pokazanie prawdy bez patosu

  • wybór sposobu umierania – decyzja jako forma zachowania godności

  • deheroizacja – odrzucenie patetycznego obrazu walki, skupienie się na codziennym oporze

współczesność

Najważniejsze pojęcia i motywy literackie

  • totalitaryzm – system oparty na przemocy, kontroli, podporządkowaniu jednostki ideologii

  • przemoc – narzędzie sprawowania władzy, łamania oporu, niszczenia jednostki

  • istota zła – filozoficzna refleksja nad źródłami i mechanizmami zła w świecie i człowieku

  • parabola – forma przypowieści ukazująca uniwersalne prawdy moralne

  • bohater prometejski – jednostka buntująca się przeciw złu, gotowa do poświęcenia

  • symbolizm – wieloznaczność i metaforyczność środków wyrazu

  • metafizyka – pytania o sens istnienia, Boga, wieczność

  • mitologizacja – nadawanie wydarzeniom lub miejscom głębszego znaczenia kulturowego

  • nostalgia – tęsknota za przeszłością, która już nie wróci

  • czas apokalipsy – doświadczenie końca świata wartości, wojny, stanu wyjątkowego

„Dżuma” Alberta Camusa

  • totalitaryzm – metaforyczna zaraza jako uosobienie zła społecznego i politycznego

  • bohater prometejski – doktor Rieux walczący mimo beznadziei

  • różne postawy wobec zła – heroizm, oportunizm, bierność

  • parabola – powieść jako przypowieść o losie człowieka i społeczeństwa

  • powtórzenie: bohater prometejski – jednostka odpowiedzialna za innych, mimo świadomości porażki

„Rok 1984” George’a Orwella

  • totalitaryzm – państwo jako absolutna kontrola, inwigilacja, przemoc symboliczna i fizyczna

  • Wielki Brat – uosobienie władzy, nadzoru, terroru

  • krzewienie nienawiści – manipulacja emocjami społecznymi

  • parabola – uniwersalna opowieść o mechanizmach zniewolenia

  • walka z systemem – bunt jednostki przeciw opresji

  • próba buntu – akt heroiczny, choć skazany na klęskę

„Tango” Sławomira Mrożka

  • odwołanie do futurystów – fascynacja nowoczesnością, gwałtem, siłą

  • Edek jako efekt zachwytu brutalnością – symbol władzy prymitywnej

  • konflikt pokoleń – młodzi kontra starzy, anarchia kontra porządek

  • totalitaryzm – przemoc silniejszego nad rozumem i wrażliwością

  • groteska – połączenie komizmu i tragizmu w przedstawieniu rzeczywistości

  • Edek jako figura totalitaryzmu – zwycięstwo siły nad intelektem

„Górą Edek” Marka Nowakowskiego

  • odwołanie do „Tanga” – kontynuacja problematyki społeczno-politycznej

  • przemoc niestety wygrywa – triumf brutalności nad wartościami

  • siła nad intelektem i wrażliwością – krytyczny obraz współczesnego świata

„Miejsce” Andrzeja Stasiuka

  • mitologizacja – zwyczajne miejsce nabiera cech świętości, wspólnoty, pamięci

  • ślad dawnych czasów – obecność przeszłości w teraźniejszości

  • historia i natura – przyroda jako świadek ludzkich losów

  • nostalgia – uczuciowy stosunek do przeszłości i przestrzeni

„Profesor Andrews w Warszawie” Olgi Tokarczuk

  • czas apokalipsy – doświadczenie stanu wojennego, rozpad ładu społecznego

  • spojrzenie z zewnątrz – zagraniczny bohater jako obserwator polskiej rzeczywistości

  • stan wojenny – metaforyczny i dosłowny obraz represji, milczenia, bezradności